«ارج» چگونه بنا نهاده شد؟/ داستان 3 برادری که ارج را «ارجمند» کردند

به گزارش اقتصادنیوز، به دنبال تشدید مشکلات تولید در اولین کارخانه تولید لوازم خانگی کشور، گزارش شده است که ارج از هفته گذشته رسما تعطیل و ماشین آلات کهنه این کارخانه هم به فروش گذاشته شد تا پایان عمر این برند قدیمی ایرانی این گونه رقم بخورد. اما «ارج» چگونه ارجمند شده بود؟

«فریدون شیرین کام» و «ایمان فرجام‌نیا»  در کتاب «سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران» از انتشارات «فرهنگ صبا» (1393) ذیل داستان زندگی «خليل ارجمند» (1323 - 1289 خورشیدی) قصه تاسیس و بالیدن کارخانه «ارج» را به تفصیل بیان کرده‌اند.

اقتصادنیوز این بخش از کتاب یادشده (صفحات 168 تا 174 این کتاب) را به شرح زیر منتشر می‌کند:

«كارخانه ارج در طي سه دهه يكي از صنايع مشهور ايران در زمينه توليد لوازم خانگي بود. اين كارخانه به ساخت ده‌ها كالاي بادوام پرداخت. ارج از جهت كيفيت تا اوايل سال‌هاي شصت، در بين واحدهاي صنعتي ايران برجستگي خاصي داشت. سه برادر مهندس كه تحصيل‌كرده آمريكا و اروپا بودند، نقش بسزايي در پيشبرد فعاليت‌هاي صنعتي ايران در طي چهل سال (1357 - 1316) داشتند. از نظر مهندس بازرگان، مرحوم خليل ارجمند، فعال و مولد ثروت بود؛ ولي هرگز در بند جاه و مال نبود. خودخواهي را كنار گذاشته و طالب خير و سعادت براي عموم مردم و ميهن خويش بود.

او در خانواده‌اي اداري پرورش يافت. مادرش، قدسيه و پدرش، رحيم ارجمند نام داشتند. رحيم ارجمند از مديران برجسته دولتي بود كه تا سطح معاونت وزارت پست و تلگراف ارتقا يافت. فرزندشان خليل، پس از پايان دوره دبيرستان، همزمان با مهندس بازرگان در بورس اعزام دانشجويان به فرانسه پذيرفته شد. او پس از اتمام تحصيل در فرانسه و يك سال كارآموزي در سال 1315 به ايران بازگشت.

در اولين مراحل فعاليتش، شروع به كار مستقل نمود و به سراغ خدمات دولتي نرفت. توانايي بدني و فكري و قريحه سرشار، او را آماده كارهاي بزرگ و مستقل نمود. مقاطعه‌كاري ساختمان راه‌آهن، يكي از كارهاي او بود. مهندس ارجمند، فردي نبود كه در يك جاي ثابت، خود را مشغول كند. به تنهايي، اقدام به تهيه ماشين‌آلات مكانيك و آهنگري كرد. در سال 1316، كارگاه ارج را نزديك ميدان دروازه قزوين در تهران تأسيس نمود. (1) به تدريج آن را به سه تا شش مغازه وسعت داد. پس از مدتي اندك، محل فعاليت خود را به خيابان شوش (در جنوب شرقي تهران) انتقال داد. اولين كار ارجمند، ساختن در و پنجره و نرده‌هاي فلزي بود. وي پيشنهادي براي كارهاي فلزي انبار قماش به اداره ساختمان بانك ملي داد؛ اداره مذكور از يك مهندس اروپايي، درباره ارجمند نظرخواهي كرد؛ وي ارجمند را جواني باهوش، ولي بي‌تجربه و فاقد وسايل معرفي كرد. بانك ملي در مهرماه 1317، تصميم گرفت گلخانه اي درست نمايد. اولين تجربه ارجمند در اين زمينه، شاهكار تناسب و زيبايي، سبكي، ارزاني و استحكام بود. (2)

پس از آن، كارخانه ارج، به يك شعبه براي تأمين نيازهاي بانك ملي و ارجمند به عنوان مهندس و حلال مشكلات اين اداره تبديل شد. كارخانه ارج، بزرگ‌ترين طاق نصرت را براي مراسم عروسي محمدرضا پهلوي وليعهد ساخت. اين طاق نصرت در محل ورودي بانك ملي نصب شده بود. كارخانه او اقدام به ساخت پنجره‌هاي فلزي گردان و سردرهاي مشبك در شهرهاي اهواز، گرگان، اصفهان و شيراز نمود. درهاي فلزي ساختمان بيمه و تعاوني مصرف كاركنان شركت را نيز در همين سال‌ها ساخت. تهيه سيم دينام و لاستيك اتومبيل از ديگر توليدات كارخانه ارج بود. اين كار در سال‌هاي اشغال ايران در جنگ جهاني دوم صورت گرفت، آن هم در شرايطي كه با گراني لاستيك و احتياج عمومي، انجام آن، محال به نظر مي‌رسيد؛ اما كارخانه ارج به انجام آن توفيق يافت. ماشين هاي جوشكاري، توربين آبي براي آسياب و دستگاه مولد برقدهي نيز از ديگر توليدات آن بود. توليد مبل و صندلي‌هاي آمفي تئاتر و كلاس‌هاي دانشگاه نيز به وي سپرده شد. همچنين، دو دستگاه تلمبه انتقال آب گرم براي گرمايش مركزي بانك‌هاي ملي شعبه انزلي و گرگان ساخت. دستگاه تهويه و شوفاژ نيز براي گرمايش مدارس درست كرد؛ به دنبال آن، اقدام به نصب سيستم گرمايش و تهويه مطبوع بيمارستان فارابي نمود.

با اشغال كشور (شهريور 1320) راه‌هاي تجاري محدود شد. همين مسئله، باعث گسترش فعاليت ارج گرديد و تقاضا براي خدمات و توليدات وي به شدت افزايش يافت؛ كارگاه و دفتر، براي فعاليت وي كافي نبود. در همين زمان شريك و مدير دقيقي به نام مهندس اكبري به ارج آمد. ارجمند در ارديبهشت 1321 نواحي شرق تهران، بيرون دروازه خراسان، كارخانه بزرگي تأسيس كرد. اساس صنعت موتور برق، توليد سيم هاي نازك و عايقدار بود. وي براي اولين بار، سيم‌هاي مسي قطور را به سيم هاي نازك تبديل كرد. براي اين كار از خراسان، كرميت مي‌آورد و سيم‌هاي نازك را، از طريق ماشين مفتول‌سازي توليد مي‌كرد. او پس از چند ماه مطالعه، روشي براي عايقدار كردن سيم‌ها پيدا كرد. سرانجام، سيم‌هاي عايق‌دار نازكي به بازار آمد كه براي هزاران موتور، كارخانه و دينام‌هاي وسايل نقليه، به كار مي‌رفت. (3) وي همين سيم‌ها را در دستگاه ترانسفورماتور جوشكاري به كار مي‌برد. بزرگترين شاهكار صنعتي ارجمند، ساخت مجموعه تلمبه‌هاي الكتريك بود كه 100% در كارخانه وي توليد مي‌شد. لاستيك اتومبيل از ديگر وسايلي بود كه وي دو سال بر روي آن كار كرد، اما عمرش، مهلت بهره‌برداري از آن را نداد. سرانجام در 30 مهر 1323 به قصد سركشي، وارد چاه آبي شد كه به دستور وي در نزديكي كارخانه براي احداث يك رختشويخانه عمومي حفر كرده بودند. هنگام ورود به چاه، بندهاي كابل دستگاه بالابر در محل اتصال به جعبه پاره شد و ارجمند به عمق 36 متري سقوط كرد؛ در حالي كه هنوز، جواني 34 ساله بود.

به مناسبت درگذشت وي، كانون مهندسين ايران با رياست غلامعلي فريور در 9 آبان جلسه‌اي تشكيل داد و مهندس بازرگان در آن به سخنراني پرداخت. از نظر مهندس بازرگان، شخصيت ارجمند نشانه‌اي از آثار قدرت احسن الخالقين بود كه خداوند با خلقت او بهترين آفرينندگان خود را به نمايش گذاشت: «ارجمند اگرچه فعال و مولد ثروت بود، ولي در بند جاه و مال نبود. خودخواهي را كنار گذاشته، خير عموم و سعادت ميهن را طلب می‌نمود. در كارخانه با كارگران با نهايت جوانمردي رفتار مي‌كرد. در دانشكده فني تهران و كانون مهندسين در سخاوت و بلند همتي بر همه، پيشدستي مي كرد. دوستي با وفا و همكاري باصفا بود. با وجود همه توانايي‌ها تكبر و خودستايي نداشت و در بند تظاهر و تبليغ نبود. وي مرد عمل و آيينه اخلاق بود. وي در عمر 35 ساله خود برابر 350 سال عمر، كار كرد و خدمت به خلق خدا نمود. (4)»

ارجمند قبل از مرگش وصيت كرده بود، مبلغ صد هزار ريال در اختيار مهندس رياضي (رئيس وقت دانشكده فني) قرار دهند؛ تا از آن براي امور تعاوني دانشجويان استفاده شود. اين مبلغ در سال 1351 به سه ميليون ريال رسيد. (5)

با وجود اينكه كارخانه ارج در سال 1316 پايه‌گذاري شد، فوت خليل ارجمند در طي ده سال، اثر منفي در توسعه اين واحد داشت در اين مدت، پدر و همسرش، مسئوليت اداره آن را بر عهده داشتند و دو برادر وي مشغول تحصيل بودند. برادرش، مهندس اسكندر ارجمند (متولد 1303) پس از اخذ مهندسي از دانشگاه فني تهران، به آمريكا رفت و در زمينه سيستم گرمايش مركزي و تهويه مطبوع در يكي از دانشگاه‌هاي دولتي آنجا ادامه تحصيل داد. پس از بازگشت به ايران، مديريت كارخانه ارج را به عهده گرفت. كارخانه در سال 1337 با مديريت او و برادر ديگرش سياوش ارجمند اداره مي‌شد. كارخانه در اين سال با همكاري سه كارشناس فرانسوي و سوئدي، 40 مهندس و كارمند و 600 كارگر فني اداره مي‌شد‌. در سال 1337، مساحت آن يك هكتار بود و 10 سالن بزرگ، كارگاه‌هاي آن را تشكيل مي‌داد. اين كارخانه، اقدام به ساخت سقف فلزي براي ساختمان تربيت بدني پارك شهر كرد. ابعاد اين ساختمان، 603 متر در 38 متر بود. كارخانه در اين سال 800 تن آهن را به ابزارهاي مختلف تبديل كرد و براي ارائه خدمات فني در زمينه تلمبه‌هاي برقي و برخي محصولات صنعتي، اقدام به تأسيس مركز فني تعميرات كرد. (6) بعدها نيز كارخانه‌اي براي نصب سيستم‌هاي مركزي ساخت. همچنين سرمايه‌گذاري در كارخانه آلومتك و ساخت انواع پروفيل آلومينيوم و كابل‌هاي آلومينيومي در قزوين به توسعه واحدهاي صنعتي خود پرداخت. (7) وي تا سال 1357 علاوه بر اداره كارخانه و فعاليت‌هاي صنعتي، در دانشگاه نيز تدريس مي‌كرد. تعدادي از فعالان اقتصادي، واحدهاي صنعتي وابسته به ارجمند را يكي از مدرن‌ترين و علمي‌ترين بنگاه هاي توليدي ايران در پيش از انقلاب توصيف شده است.

مهندس سياوش ارجمند (متولد 1307) تحصيلاتش را در دبستان خرد، دبيرستان شرف و دانشكده فني دانشگاه تهران با رتبه اول به پايان رساند. سپس در رشته برق دانشگاه مونيخ ادامه تحصيل داد. پس از پايان تحصيلات، مدتي در كارخانجات انگلستان و زيمنس آلمان به تكميل معلومات عملي و نظري خود پرداخت و از سال خليل ارجمند 1334 مديريت ارج را بر عهده گرفت. او به زبان انگليسي و آلماني تسلط كامل داشت. (8)

اين كارخانه در دهه چهل به كيلومتر 5 جاده مخصوص كرج، انتقال يافت و در سال 1352 در بورس پذيرفته شد. ظرفيت بهره‌برداري آن در اواخر ارديبهشت 1354 به 454 هزار و 100 دستگاه از انواع لوازم خانگي رسيد. اين شركت بالغ بر 2300 پرسنل داشت و سرمايه آن پانصد و پنجاه ميليون ريال در اوايل دهه پنجاه بود. (9) كل كارگران مشغول در واحدهاي صنعتي ارجمند پنج هزار نفر بودند. (10) دكتر منوچهر گودرزي از مديران برجسته سازمان برنامه و بودجه (مديريت و برنامه‌ريزي)، در دهه پنجاه مديرعامل كارخانه ارج شد. (11) در سال‌هاي 1351 تا 1353 فروش ارج، از 1836 ميليون ريال به 2127 ميليون ريال و سپس به 3687 ميليون ريال؛ يعني حدود دو برابر افزايش داشت. سود شركت پس از كسر ماليات نيز از 194 ميليون ريال به 377 ميليون ريال افزايش يافت.

از نظر سياوش ارجمند، راه رسيدن به پيشرفت و توسعه اقتصادي، استفاده از نيروي انساني ماهر است. زمينه‌هاي آموزش از طريق دبستان تا دانشگاه، محيط كار، مشاركت اجتماعي و كوشش‌هاي فردي فراهم مي‌شود. تغيير دائم تكنولوژي، نيازمند آموزش و مهارت‌هاي تازه است. زندگي ماشيني امروز و تكنولوژي به وسايل فني جديد وابسته است. بر اساس همين باور، مديران كارخانه در جذب نيروي كارآمد و آموزش كاركنان خود مي‌كوشيدند.(12) مديران صنايع، نشست مشتركي با وزير كار و امور اجتماعي داشتند كه موضوع آن، مشكلات واحدهاي صنعتي خصوصاً مسائل كارگران بود. سياوش ارجمند، مشكلات عمده را كاهش در بهره‌وري، مرغوبيت و مقدار توليد صنايع بزرگ ارزيابي مي‌كرد و علل آن را سه عامل مي‌دانست: 1- ماده 33 قانون كار و طرز اجراي آن؛ 2- آيين‌نامه انضباطي مربوط به نيروي كار؛ 3- نحوه اجراي قانون سهيم شدن كارگران در سود ويژه كارگاه ها.

ارجمند در توضيح اين مسئله گفت: «علاقه كارگران به اخراج از كارخانه براي گرفتن خسارت اخراج و نحوه بررسي شكايات كارگران در كميسيون‌ها و دادگاه‌ها باعث اتلاف وقت و كاهش راندمان كار مي‌شود. تقاضاي بالا براي نيروي كار ماهر و نقص قانون، سبب جذب شدن همين كارگران اخراجي در كارخانه هاي ديگر مي‌شود؛ در نتيجه، جابه‌جايي گسترده نيروي كار (بين 20 تا 30 درصد) صورت مي‌گيرد؛ همچنين نحوه پرداخت بيمه بيكاري، يكي ديگر از عوامل خروج نيروي كار است. نحوه پرداخت بهره‌وري به كارگران، بدون توجه به بالا رفتن كيفيت و مقدار توليد نيز به زيان واحدهاي توليدي منجر مي‌شود. (13)

كارخانه ارج براي جذب نيروهاي فني، آزمون برگزار مي‌كرد تا به اين وسيله نيروهاي كارآمد را جذب نمايد. (14) كارخانه ارج در طي دهه سي تا پنجاه، چندين مدل بخاري نفتي و گازي، كولر آبي، ماشين لباس شويي، يخچال و فريزر از مدل 10 تا 17 فوت توليد كرد. محصولات آن در كشورهاي خاورميانه نيز داراي شهرت و اعتبار بود. (15) او در سال 1352 همچون بسياري از صاحبان صنايع (مثل برخوردار، تفضلي، آزمايش و...) در تأسيس بانك شهريار به عنوان عضو هيئت مديره، مشاركت داشت. (16)

سياوش ارجمند در سال 1337 با هايده مستوفي ازدواج کرد و صاحب دو پسر و يك دختر به نام ليلا شد.

شوراي كتاب كودك، پلاك‌هاي يادبودي از نويسندگان كودك در سال 1353 تهيه كرد كه ارجمند هزينه آن‌ها را پرداخت. (17) او در كنار فعاليت‌هاي صنعتي، به وضعيت مسكن كارگران نيز توجه داشت.

در دي ماه 1349 كارخانه ارج به همراه كارخانه صنعتي بهشهر (متعلق به خانواده لاجوردي) و سپنتا (متعلق به فريدون فلفلي و مهربان) طرح تأسيس خانه‌هاي سازماني براي كارگران را به اجرا درآورد؛ اجاره‌بهاي اين خانه‌ها تا زمان اشتغال در كارخانه، كم بود. وزارت مسكن و كار نيز با اعطاي هفتاد و دو هزار متر زمين و تهيه نقشه ساختمان در منطقه قلعه سليمان‌خان به اين سه كارخانه كمك كرد. (18) اين خانه‌هاي سازماني اداري ساختمان‌هاي چهار طبقه بود و هر بلوك، 28 واحد آپارتمان دوخوابه 78 متري داشت.

كارخانه ارج همچنين اولين واحد توليدي بخش خصوصي بود كه از مددكاران اجتماعي براي كمك به كاركنان خود بهره گرفت. در واقع گردانندگان ارج به اين اصل ايمان داشتند كه با افراد تأمين‌شده، سرزنده و بانشاط بهتر مي‌توان كار كرد و انتظار محصول بيشتري داشت. بنابراين به خوبي از وجود مددكاران اجتماعي را در كارخانه پذيرا شدند. بعد از آن در شركت نفت، روغن نباتي شاه‌پسند (شركت صنعتي بهشهر) و قو، مددكاران اجتماعي استخدام شدند. (19)

سياوش ارجمند در نهادهاي صنفي حضوري فعال داشت. وي در دهه چهل، عضو اتاق بازرگاني و صنايع و معادن ايران بود. همچنين در دهه پنجاه از مؤسسان و اعضاي هئيت مديره سنديكاي صنايع فلزي و لوازم خانگي بود. (دوره اول تا سوم) (20) در 26 مرداد 1356 چهل نفر از مديران بخش خصوصي به عنوان مشاور وزير بازرگاني به طور رايگان با او همكاري داشتند. سياوش ارجمند رئيس كميته صنايع و دكتر سادات تهراني رئيس كميته سياست اقتصادي به همكاري با يك سازمان دولتي پرداختند. (21)

پاورقي‌ها:
1- انتخاب نام ارج براي كارخانه، علاوه بر اينكه از اول نام ارجمند گرفته شده، مبين سه كلمه آهنگري (آ)، ريخته‌گري (ر) و جوشكاري (ج) است. (خاطرات وحيد، شماره 13، آبان 1351، ص 109 – 110).
2- مهندس مهدي بازرگان، مهندس خليل ارجمند، مرد ايمان و عمل، مجموعه آثار 4، بنياد فرهنگي مهندس مهدي بازرگان، 1380 ، صص 81، 84 و 93.
3- همان، ص 92 – 91.
4- مجله صنعت، نشريه كانون مهندسين، شماره 4 و بهمن 1323، ص 1 -5 و ص 93.
. 5 خاطرات وحيد، شماره 13، آبان 1351، ص 110 – 109.
6- Abbas Milany “ EMINENT PERSIAN” Syracuse University pressT 2008 USA , p, 602 . . مجله اتاق بازرگاني تهران، شماره 69 و 70، مرداد 1337/ اوت 1958 ص 5-1
7- کارخانه آلومتك در بهمن 1345 تأسيس شد. اعضاي هيئت مديره آن ارجمند، ايرج ايلدرم، پرويز معتمد و خسرواني بودند. مديرعامل آن نيز اسكندر ارجمند بود. اين كارخانه 200 كارگر و كارمند داشت و توليدآن، 8 تن در 24 ساعت و زير بناي آن، بيست هزار متر بود. (راهنماي صنايع كشور، شركت ملي نفت ايران، 1355، ص 12 – 11)
8- وي تا تير 1346 علاوه بر مديريت ارج در هيئت مديره شش شركت توليدي فعاليت داشت. (به نقل از سخنراني سياوش ارجمند در پنجاه و پنجمين جلسه ماهيانه بانك مركزي ايران، 3 تير 1346) و مجله بانك مركزي ايران، شماره 70، تير 1346، ص 1509 - 1501
همچنين مجله اطلاعات در صفحه 38 بيوگرافي مختصري از وي را منتشر نموده است.
9- رئيس هئيت مديره، مهندس سياوش ارجمند بود. (تاريخ صنايع خانگي ايران در دوران... پهلوي، سنديكاي لوازم خانگي، 1355، ص 1 ) و (شركت ارج، بورس 1378، ص 5)
10- كارخانه ارج با شماره 4035 به ثبت رسيد. توليد شركت، صد هزار دستگاه يخچال، هشتاد و هشت هزار دستگاه كولر آبي، صد و پنجاه هزار دستگاه بخاري نفتي و... بود. (راهنماي صنايع كشور، شركت ملي نفت ايران، 1355، ص 18)
11- براي آگاهي از زندگي و كارنامه فعاليت گودرزي رجوع كنيد به كتاب توسعه در ايران 1357 - 1320، گام نو، 1381، بخش يكم، ص 169 - 29
12 سخنراني سياوش ارجمند در پنجاه و پنجمين جلسه ماهيانه بانك مركزي ايران، 3 تير 1346
13- مجله اتاق بازرگاني و صنايع و معادن ايران، شماره هشتم، آبان 1355. ص 11 - 8
14- مهندس محمد مروج يكي از همين مهندسين بود كه در سال 1347 به استخدام كارخانه ارج درآمد. (مصاحبه با مروج، تهران، شهريور 1390) و http://nassajiemrouz.com
15-www.7gardon.com
16- سالنامه كشور ايران، سال سي و يكم، 1355 ص 683 - 681
17- www.cbc.ir
18- ماهنامه داخلي كارخانه بهشهر، شماره 23، بهمن 1349. گزارشي مفصلي از مراسم شروع طرح با حضور وزير مسكن در نشريه منعكس شد.
19- ستاره فرمانفرمائيان، فهميه كياني فرد. «پيشگامان مددكاران اجتماعي در ايران»، تاریخ ايران، 1387، ص 68.
20- تاريخ صنايع خانگي ايران در دوران... پهلوي ص 106
21- سهيلا ترابي فارساني، تهران، «از مجلس وكلاي تجار تا اتاق ايران»، تهران، کتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، ص 749