خطرناک‌ترین گسل‌های زلزله کجا واقع شده‌اند؟
به گزارش اقتصادنیوز به نقل از رویداد 24، در اولین دقایق بامداد جمعه ۱۹ اردیبهشت ماه، تهران و تعدادی از شهر‌های اطراف آن را زلزله‌ای با قدرت بیش از ۵ ریشتر درنوردید، محوریت این زلزله شهر دماوند بود، زیرا باردیگر گسل مشا واقع شده در مجاورت آن فعالیت کرده بود.
هراس از وقوع زلزله‌ای شدیدتر باعث شد مردم تهران تمام پروتکل‌های بهداشتی درباره ویروس کرونا را پشت سر گذاشته و فرار از خانه را بر قرار ترجیح دهند. تمام ارگان‌های حمایتی، بهداشتی، نظامی و انتظامی به حالت آماده باش درآمده‌اند و قرار شد این آماده باش تا ۷۲ ساعت یا همان ۳ روز ادامه یابد.
این اولین بار نیست که در تهران شاهد وقوع زلزله‌هایی با قدرت ۵ ریشتر و پایین‌تر هستیم، اما هر بار هم مردم تهران به شدت هراسان می‌شوند، زیرا همه می‌دانند که تهران در انتظار وقوع زمینلرزهای بسیار بزرگ بوده و دیر یا زود اژد‌های خفته یکی از این گسل‌ها از خواب بیدار شده و تکانی بزرگ به خود خواهد داد. این موضوع نگرانی‌هایی بیش از وقوع زلزله و تخریب ساختمان‌ها را برای شهروندان تهرانی ایجاد کرده است. مردم تهران این دغدغه را دارند که زیرساخت‌های شهری پایتخت مانند سیستم‌های آب و فاضلاب، گاز و برق شهر در صورت وقوع تا چه میزان در برابر وقوع زمینلرزهای بزرگ تاب‌آوری دارند؟
قابل تامل آنکه در سال ۹۶ مدیر کل دفتر وقت مدیریت بحران و پدافند غیرعامل وزارت نیرو اعلام کرده بود که اگر زلزله‌ای در حالت‌های معمولی رخ دهد، تهران از ناحیه فاضلاب آسیب نمی‌بیند. حال منظور از زلزله معمولی چیست کسی نمی‌داند.
کرمی محمدی رئیس سازمان پیش بینی و مدیریت بحران شهرداری تهران بعد از وقوع زلزله بامداد جمعه به صراحت اعلام کرد که در صورت وقوع زلزله بالاتر از ۶ و نیم ریشتر قطعا در تهران یک فاجعه داریم؛ و ظرفیت‌های پایتخت برای زلزله بزرگتر از ۶ ریشتر جوابگو نیست.
او همچنین درباره آمادگی زیرساخت‌های شهر تهران درصورت وقوع زلزله احتمالی گفت: تا زمانی که موضوع جدی نشود متاسفانه مسئولان مربوطه مساله را خیلی جدی نمی‌گیرند در حالی که اکنون زمانی است که حتما باید ستاد‌ها تشکیل شده باشند.
با توجه به انتقاد کرمی محمدی از مسئولان مرتبط با بخش‌های زیرساختی شهر و عدم آمادگی شهری با وسعت، جمعیت و پهنه گسلی تهران در برابر زلزله‌ای بالاتر از ۶ یا ۶ و نیم ریشتر باید این موضوع بررسی شود که علت این عدم آمادگی و راهکار آن چیست؟
چند نفر در حریم گسل‌های تهران و اطراف آن ساکنند؟
دکتر مهدی زارعی زلزله شناس و عضو وابسته فرهنگستان علوم به رویداد۲۴ می‌گوید: تعدادی از گسل‌ها از داخل شهر تهران عبور می‌کنند که مهم‌ترین آن گسل شمال تهران است که هر ۳ هزار یا ۳۵۰۰ سال زلزله بزرگی ایجاد می‌کند. آخرین زلزله‌ای که توسط این گسل ایجاد شده است مربوط به ۳۲۰۰ سال پیش بوده است و پیش از آن هم ۷ هزار سال قبل زلزله بزرگی را رقم زده بود. با توجه به بازه زمانی که این گسل برای ایجاد زلزله‌های مهم در این منطقه دارد لذا این گسل خطر مهمی برای تهران است.
وی با بیان اینکه گسل‌های دیگری به موازات گسل شمال تهران مانند گسل نیاوران و گسل پردیسان وجود دارد، ادامه می‌دهد: بسیاری از متخصصان این گسل‌ها را گسل‌هایی مستقل در نظر می‌گیرند از این نظر که عوارضی که در سطح زمین ایجاد می‌کنند دور از گسل شمال تهران است، اما برخی نیز معتقدند این دوگسل در نهایت در عمق به گسل شمال تهران می‌رسند و یک پهنه شکستگی را ایجاد می‌کنند.
استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی اضافه می‌کند: گسل نیاوران از کاشانک، میدان نیاوران وخیابان نیاوران گذشته به میدان تجریش و خیابان مقدس اردبیلی رسیده و بخشی از بزرگراه یادگار امام و نیز بخش شمالی منطقه اوین را پوشش می‌دهد. این گسل ۱۵ کیلومتر طول دارد. گسل دیگر گسل پردیسان واقع در منطقه پارک پردیسان است که یک گسل شرقی -غربی بوده و در امتداد بزرگراه همت قرار دارد. این گسل از زیر برج میلاد و کتابخانه ملی و بزرگراه همت می‌گذرد. در قسمت شرق نیز از بزرگراه شهید زین‌الدین گذشته و در نهایت به منطقه سرخه حصار می‌رسد در غرب نیز به سمت پارک جنگلی چیتگر و جنوب دریاچه چیتگر می‌رود. طول این گسل نیز ۵۰ کیلومتر است و برخی از زمین‌شناسان معتقدند این گسل از همه گسل‌های تهران مهم‌تر و فعال‌تر است.
او با اشاره به وجود گسل‌های کوچکی مانند گسل ری در جنوب تهران می‌افزاید: در جنوب تهران ۲ گسل مهم وجود دارد. گسل کهریزک که از شهر کهریزک در جنوب بهشت زهرا رد شده و در انتهای شرقی خود به گسل پیشوای ورامین می‌رسد. گسل دیگر گسل ایوانکی است که از شمال جاده سمنان به تهران عبور کرده و از ایوانکی رد شده و انتهای آن به منطقه مشیریه در جنوب شرقی‌ترین ناحیه تهران می‌رسد. این گسل‌ها بسیار فعال بوده و شواهدی از فعالیت آن‌ها شناسایی شده‌اند.
زارع با بیان اینکه تمامی این گسل‌ها فعال و با لرزه‌زایی همراه بوده‌اند و شکستگی ایجاد کرده‌اند، می‌گوید: گسل‌هایی نیز وجود دارند گرچه از منطقه شهری تهران نمی‌گذرند، اما اگر فعال شوند و گسیختگی درون آن‌ها رخ دهد تهران را می‌لرزانند مانند آنچه بامداد جمعه رخ داد. فعالیت این گسل‌ها می‌تواند بخش‌هایی از آن تهران را تخریب کنند که مهم‌ترین آن گسل مشا است. مشا مهم‌ترین گسل درجنوب منطقه البرز مرکزی است که از ۳۵ کیلومتری شمال شرقی تهرانپارس رد شده همچنین از روستای کلان در لواسان بزرگ و شمال شهر فشم نیز عبور می‌کند.
این استاد دانشگاه اظهار می‌کند: نزدیک‌ترین شهر‌های استان تهران به این گسل عبارتند از شهر‌های فیروزکوه، دماوند که در مجاورت این گسل قرار دارند، شهرک مشا، رودهن، بومهن، آبعلی، پردیس و شهر تفریحی میگون در شمال تهران نیز روی این گسل قرار دارند. طول گسل مشا حدود ۱۸۷ کیلومتر بوده و توان لرزه‌زایی آن بسیار بالاست چنانکه می‌تواند زلزله‌هایی با قدرت ۷.۵ تا ۸ ریشتر را ایجاد کند.
وی ادامه می‌دهد: گسل‌های دیگری نیز اطراف تهران هستند مانند گسل طرشت، کوشک نصرت و گسل پیشوای ورامین، که به منطقه شهری تهران نمی‌رسند، اما اگر حرکت کنند بخش‌هایی از تهران را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند.
این زلزله‌شناس عنوان می‌کند: در مدیریت بحران پارامتر مهمی وجود دارد به نام معرضیت به این معنا که باید بررسی شود چه تعداد از افراد درمعرض خطر هستند. به لحاظ باید گفت در پهنه گسل مشا با توان لرزه‌ای بالایی که دارد حدود ۳۰۰ هزار نفر زندگی می‌کنند این درحالی است که در زلزله ۶.۵ ریشتری بم یک سوم شهری که تنها ۹۰ هزار نفر جمعیت داشت جان خود را از دست دادند. گسل مشا از ۳۵ کیلومتری مهم‌ترین منطقه جمعیتی ایران رد می‌شود که بین شهرجدید پردیس در شرق و شهر جدید هشتگرد در غرب واقع است و حدود ۱۸.۵ میلیون نفر ساکن این پهنه هستند؛ لذا درقسمت شرقی این گسل اگر تکان بخورد جمعیت ۱۸.۵ میلیون نفری تحت تاثیر آن قرار می‌گیرند. این جمعیت در فاصله بسیار نزدیکی با گسل قرار دهند.
وی تاکید می‌کند: همچنین درشمال تهران حدود ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر جمعیت روی گسل شمال تهران زندگی می‌کنند و ۹۵۰ هزار نفر هم در جنوب تهران در پهنه گسل‌های جنوبی تهران زندگی می‌کنند. یعنی تقریبا حدود ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر در شهر تهران یعنی حدود ۴۰ درصد جمعیت تهران دقیقا در پهنه گسل‌های مهم تهران زندگی می‌کنند. حال اگر جمعیت ساکن در پهنه گسل نیاوران و پردیسان را نیز اضافه کنیم عدد بسیار چشمگیری می‌شود ومی‌توان گفت بیش از نیمی از جمعیت تهران به طور مستقیم روی خود گسل‌های فعال یا در پهنه بسیار نزدیک به آن‌ها ساکن هستند.
ساخت برج‌های عظیم روی گسل‌های فعال
استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی درباره ساخت برج‌های بلند و مهم روی گسل‌های تهران یادآور می‌شود: بعد از احداث برج میلاد این سوال پیش آمد که گسلی که از زیر برج می‌گذرد کجاست، ما نیز طی پژوهش‌هایی که انجام دادیم شکستگی زیر این برج را مشخص کرده و توانستیم گسل را به صورت سه بعدی نشان دهیم و اکنون مشخصات آن را نیزمی‌دانیم.
وی اظهار می‌کند: زمان ساخت این برج به این مسائل اهمیت نداده‌اند و در نقشه این برج که در سال ۵۸ ترسیم شده بود، گسل پردیسان مورد توجه قرار نگرفته بود. این برج قرار بوده که یک مرکز توریستی و نماد تهران مدرن باشد. در حالیکه برج‌ها در جهان به گونه‌ای ساخته می‌شود که مردم بتوانند در اطراف آن قدم بزنند، اما برج میلاد تنها برجی در چهان است که کسی پیاده نمی‌تواند وارد آن شود. همچنین استفاده مخابراتی که برای آن در نظر گرفته شد با توجه به کوه‌های اطراف تهران و ماهواره و ... عملا قابل اجرا نیست در نتیجه این برج تنها نماد توانایی مهندسی ایران است.
زارع با تاکید براینکه وقتی در حال ایجاد زیرساختی هستیم باید حداقل نگاهی به موقعیت مکانی و خطرات آن داشته باشیم، عنوان می‌کند: در حال حاضر هتل بین‌المللی اسپیناس پالاس نیز که مدرن‌ترین هتل بین‌المللی تهران بوده و در منطقه شمال سعادت‌آباد ساخته شده، درست روی لبه گسل شمال تهران ساخته شده که بسیار خطرناک است.
او می‌گوید: برج‌های دوقلوی کوچه مسجد در ولنجک نیز دقیقا روی گسل شمال تهران و در حریم رودخانه ولنجک قرار دارند. مشخص نیست که به چه علت در یک کوچه تنگ و باریک درست روی گسل چنین برج‌های عظیمی بنا کنند. تنها چیزی که به نظر می‌آید آن است که سازندگان این بنا‌ها برای‌شان مهم نبوده که ساختمان خود را کجا بنا می‌کنند و چه تاثیری بر ایمنی مردم شهر دارد. تنها پول هنگفتی به شهرداری داده شده است. این مسائل باعث شده که ما شهری نا امن داشته باشیم که شهرداری طی سال‌های ۹۲ تا ۹۶ مجوز ساخت چنین برج‌های خطرناکی را داده است.
پروژه سامانه هشدار پیش هنگام زلزله مسکوت ماند
عضو وابسته فرهنگستان علوم با تاکید بر اهمیت جمعیت ساکن در پهنه‌های گسلی یادآور می‌شود: در تجارب بین‌المللی در حوادث دیگر نشان داده شده هرقدر جمعیت بیشتر و متمرکزتری در منطقه خطر حضور داشته باشند ریسک آسیب بالاتر است و هر قدر تعداد جمعیت در این مناطق کمتر باشد احتمال آسیب نیز کمتر است؛ لذا اگر زلزله رخ دهد نه تنها ریزش ساختمان‌ها بلکه تبعات دیگر آن مانند ناامنی و آتش‌سوزی می‌تواند به شهروندان آسیب برساند. این درحالی است که جمعیت حاضر در حریم پهنه گسلی تهران بسیار زیاد است و در این زمینه تنها رقیب تهران در جهان شهر استانبول ترکیه است.
وی با اشاره به اینکه در شهر استانبول طی ۳۰ سال گذشته امکانات زیرساختی زیادی را برای پیشگیری از زلزله ایجاد کرده‌اند، می‌گوید: یکی از این اقدامات راه‌اندازی سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله با ۴۰۰ ایستگاه بوده است در حالیکه در تهران چنین سامانه‌ای نداریم. یعنی تنها امکانات ما در این حوزه ۱۵ ایستگاهی است که در شهر تهران لرزه نگاری می‌کنند و گزارش‌هایی که مشاهده می‌کنید از زلزله‌ها مربوط به همین ایستگاه‌هاست. در واقع ما علاوه بر اینکه آسیب‌پذیری بالایی در صورت وقوع زلزله داریم از نظر تامین زیرساخت‌ها نیز با مشکل مواجهیم و همچنان برای کاهش ریسک زیرساخت کافی نداریم.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه مدیریت شهری به راحتی می‌تواند این معضل را برطرف کند، توضیح می‌دهد: زمانی برآورد اولیه ما برای راه‌اندازی سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله آن بود که مدیریت شهری می‌تواند با ۱۰ تا ۱۵ میلیون دلار این سامانه را راه‌اندازی کند و اگر از تجهیزات داخلی استفاده شود هم هزینه‌ها بسیار کمتر خواهد بود. ما حتی می‌توانیم با سرعت و کیفیت بالا و مطابق استاندارد‌های جهانی اقدامات لازم برای کاهش ریسک آسیب‌های زلزله در تهران را انجام دهیم، زیرا نیروی کافی متخصص در کشور و در تهران داریم از نظر ابزار نیز مشکل زیادی نداریم.
وی ادامه می‌دهد: سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله برای تهران طراحی شده، اما عملیاتی نشده است. این سامانه قادر است به تاسیسات حیاتی و حساس شهر اطلاع دهد که موج ثانویه زلزله که معمولا مخرب است در راه است و آن‌ها را در وضعیت ایمن و خاموش قرار دهد و از این رهگذر از آسیب‌ها و تخریب‌های بسیاری جلوگیری کند. کشور‌های ژاپن و تایوان این سامانه را در اختیار شهروندان خود نیز قرار داده‌اند تا آن‌ها بتوانند پیش از وقوع زلزله خود را در وضعیت ایمن قرار دهند. در واقع تمام کشور‌های درگیر زلزله در فاصله سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۴ این سامانه را راه‌اندازی کرده‌اند.
زارع با بیان اینکه به نظر می‌رسد راه‌اندازی این سامانه در ایران هیچ متولی خاصی ندارد در حالیکه در برخی کشورها، مدیریت شهری و در برخی دیگر دولت متولی این کار هستند، عنوان می‌کند: حدود ۱۰ سال پیش شهرداری تهران در این خصوص اقداماتی انجام داد و سازمان‌هایی مانند آبفای تهران و شرکت گاز نیز اقدامات محدودی انجام دادند، اما هیچیک از آن‌ها فعالیت‌شان جنبه عملیاتی نیافت و ما چنین سامانه‌ای نداریم.
او تصریح می‌کند: نه تنها سامانه هشدار پیش هنگام زلزله در کشور راه‌اندازی نشده است بلکه دومرکز پیش‌بینی زلزله در کشور داشتیم که یکی از آن‌ها در مرکز پژوهش‌های زلزله و دیگری در موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران فعالیت می‌کردند این دو مرکز طی سال‌های ۹۳ تا ۹۶ به بهانه اینکه فعالیت آن‌ها مهم نیست و در اولویت قرار ندارند عملا تعطیل شد. این درحالی است که کار مرکز پیش‌بینی زلزله انجام کار تحقیقاتی تخصصی است نه اینکه زلزله را تا ۶ ماه دیگر پیش‌بینی کند.
این زلزله‌شناس اظهار می‌کند: با تعطیلی این مراکز دانشجویانی که تز دکتری آن‌ها مربوط به زلزله بود و ما خودمان پرورش داده بودیم یا از کشور خارج شده و در موسسات بین‌المللی فعالیت می‌کنند یا اگر در ایران هستند در حوزه‌های دیگری فعالیت می‌کنند، زیرا کاری در این زمینه نیست. در حالیکه حاکمیت باید متولی بوده و چنین فعالیت‌هایی را پیش ببرد. اما مدیران در این دوره مدیرانی بودند که علاقه‌ای به فعالیت این مراکز نداشتند و آن را وقت تلف کردن می‌دانستند.
بی‌علاقگی معاونت علمی رئیس‌جمهور به تحقیقات زلزله
وی می‌گوید: در دوره‌ای معاونت علمی رئیس‌جمهوری یکی از نهاد‌هایی بود که از فعالیت‌های انجام شده در حوزه پیش‌بینی زلزله حمایت می‌کرد. بعد از زلزله بم اگر موسسه بین‌المللی وجود داشت که در این زمینه فعالیت می‌کرد، این معاونت حمایت می‌کرد. آنچنانکه تعدادی از دانشجویانی تز دکتری خود را در این حوزه نوشتند با حمایت معاونت علمی ریاست جمهوری به موسسات بین‌المللی رفتند تا کار را یاد بگیرند و بازگردند.
عضو فرهنگستان علوم اضافه می‌کند:، اما در حال حاضر سیاست معاونت علمی ریاست جمهوری معطوف به فناوری در حوزه آی.تی است و علاقه زیادی به فناوری از جنس اسنپ و تپسی دارد که ایجاد اشتغال کند. با این موضوع مخالف نیستم، اما ضروری است به موضوعات علمی هم پرداخته شود. تحقیقات در حوزه پیش بینی زلزله فایده مالی ندارد، اما در بلند مدت ضروری بوده و باید به آن پرداخته شود.
وی با تاکید براینکه روزی زلزله بسیار مهمی در تهران رخ خواهد داد، اضافه می‌کند: با توجه به جمعیت تهران، با وقوع چنین زمینلرزهای، کشور دچار چالشی بزرگ می‌شود. این رویکرد که، چون آسیب بزرگ است باید آن را رها کرد درست نیست و می‌شود از همین امروز و با وقوع این زلزله جمعه شروع به فعالیت در خصوص کاهش ریسک کنیم و برنامه‌های کوتاه، بلند و میان مدت برای کاهش ریسک انجام دهیم. اولین کار هم این است که از ایجاد ریسک‌های جدید ممانعت کرده و به تدریج ریسک‌های قبلی را نیز رفع کنیم.
