هجرت به ترکیه برای بهره‌گیری از دستاورد مدنی!

روزنامه‌نگاران تبعیدی ساکن در استانبول که به حکم حکومت یا با میل شخصی زندگی در سلطنت عثمانی را انتخاب کرده بودند، با «دنیای شگفت‌انگیزی» روبرو شدند که به یمن «موقعیت جغرافیایی» برای آنها فراهم شده بود. استانبول به عنوان «گذرگاه بین‌المللی» فرصتی را برای آنها فراهم کرد تا با آموزه‌های مدرن سیاست‌ورزی غربی آشنا شوند و این آشنایی برای حاکمیت ایران بسیار گران تمام شد زیرا ژورنالیستهای تبعیدی با توانی مضاعف اندیشه‌های خود را از طریق رکن چهارم دموکراسی نشر داده و فصل جدیدی از روزنامه‌نگاری را تجربه کردند.

این فعالیت ژورنالیستی در عصر مشروطه از چنان اهمیتی برخوردار بود که گروه علوم ارتباطات و دانش‌شناسی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات و گروه مطالعاتی ارتباطات و رسانه انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا نشستی را به منظور رونمایی از کتاب« روابط ایران و عثمانی در عصر مشروطه» به قلم رضا دهقانی دانشیار دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار کرد تا فصل سوم این کتاب بیشتر مورد بررسی قرار بگیرد.

این رونمایی با مدیریت افسانه مظفری دانشیار دانشگاه و مدیر گروه ارتباطات و دانش‌شناسی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات در سالن دکتر حسابی دانشکده ادبیات و علوم و انسانی برگزار شد و ضمن واکاوی ارتباط ایران و عثمانی در عصر مشروطه، تلاش کرد تا چرایی و چگونگی درخشندگی این دوران را به عنوان «نقطه عطف تاریخی»  مورد واکاوی قرار دهد.

*ترکیه منزلگاه تجدد

دهقانی در پاسخ به سوالی در مورد تقدم ترکیه نسبت به ایران در مفهوم تجدد و رد این سخنان از سوی برخی از روشنفکران همچون سید جواد طباطبایی  گفت: شما لازم است تا مبحث منزلگاه را مورد بررسی قرار دهید. من در آن مبحث اشاره کردم که در کشوری همچون ایران اولین بار ارتباط ما با فرنگی‌ها ارتباطی مستقیم بود. به طور مثال میرزا علی عسگر خان ارومی افشار به فرنگ می‌رود و اولین بار با تشکیلات روبرو می‌شود یا عبدالطیف شوشتری با پارلمان و .... آشنا می‌شود. وی حتی تعجب می‌کند که شاه هم باید به قانون جواب پس بدهد. در واقع، ایران با کشورهایی همجوار است که بنابر دلایل جغرافیایی یا استعمار زودتر از ما با مفاهیم مدنیت غربی آشنا شدند. به طور مثال هندوستان به دلیل استعمار و امپراتوری عثمانی به دلیل نزدیکی جغرافیایی با غرب، زودتر در جریان تفکرات غربی قرار گرفتند.

استاد دانشکده مطالعات جهان در ادامه افزود: ایرانیها به همین دلیل وقتی می‌خواستند از دستاورد مدنیت غرب بهره بگیرند به این منزلگاه‌های تجدد همچون بمبئی، استانبول و قاهره هجرت می‌کردند. از طالبوف تا دهخدا و سیدجمال همه در این شهرها سکونت می‌کردند تا دغدغه‌های مشروطه‌خواهی خود را دنبال کنند. مهمتر اینکه با ازادیخواهان ارتباط برقرار می‌کردند استانبول اصلا اولین نبود اما تاثیرگذار بود و راه میانی  برای رفتن به اروپا محسوب می‌شد.

*استانبول شهری بین‌المللی

نویسنده کتاب« روابط ایران و عثمانی در عصر مشروطه» در مورد فعالیت لژهای فراماسونری گفت: استانبول شهری بین‌المللی است که همه نژادی در آن حضور دارند. به همین دلیل بسیاری از افرادی که گذرشان به استانبول می‌افتاد به عضویت این لژها در می‌آمدند. اتفاقا هارون یحیی کتابی در مورد لژهای فراماسونری فعال در ترکیه به ویژه دونمه (ترکی: dönme) نوشته است. دونمه‌ها  یهودیانی هستند که در ظاهر اسلام  پذیرفته اما در باطن یهودی هستند.

دهقانی افزود:من در کتابم اشاره کردم که  ایرانی‌ها توسط نهضت ترکان جوان  حمایت می‌شدند. اتفاقا برخی از اعضای این نهضت همچون طلعت پاشا ترک نبودند.  ترکان جوان ضمن کمک به کار چاپ ، به ایرانیان کمک مالی می‌کردند. وقتی مشروطه ایران پیروز می‌شود در روزنامه شورا که توسط ترکان جوان در فرانسه منتشر می‌شد، از آن به طلیعه انقلاب زرتشت تعبیر شده و عنوان خیزش کاویانی به آن اطلاق گردید.

*تاثیر رابطه ایران و ترکیه بر فعالیت روزنامه‌ها

دهقانی در پاسخ به سوالی، تاثیرپذیری میزان فعالیت این رسانه‌‎ها را متاثر  از رابطه خوب یا بد ایران و ترکیه دانست و افزود: فعالیت این روزنامه‌ها به شدت تحت تاثیر رابطه ایران و عثمانی بودند. مهمترین روزنامه منتشر شده، روزنامه اختر بود که سابقه بیست ساله در انتشار دارد. این روزنامه به خاطر اینکه تمایل داشت تا ارتباطش با ایران را حفظ کند به هیچ عنوان مطالبی در مخالفت با شاه نمی‌نوشت تا مبادا در دایره اپوزیسیون قرار بگیرد، به همین دلیل با احترام با ناصرالدین شاه سخن می‌گفت. اما در نهایت این روزنامه توقیف می‌شود که این توقیف با خواست ناصرالدین شاه و خواست دولت عثمانی بود و سلطان عبدالحمید به این کار رضایت داشت. زیرا احساس می‌کردند که روزنامه اختر در حال ورود به عرصه‌ای است که اصلا به صلاح کشور نیست. به هر حال هر دو کشور سیستم استبدادی بودند اما در دوره حاکمیت ترکان جوان این روزنامه‌ها از آزادی عمل برخوردار می‌شوند.

رئیس گروه مطالعاتی ترکیه انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا افزود: در سال 1908 ینا بر فشار دولت ایران قرار شد که تعدادی از ایرانیان اخراج شوند. ایرانیان در سفارت متحصن شده بودند که همان زمان خبر پیروزی ترکان جوان داده می‌شود و به ایرانیان گفته می‌شود:« خیالتان راحت باشد ما از شما حمایت می‌کنیم. »

دهقانی در مورد تاثیر راه آهن بر گسترش ارتباطات در ایران گفت: موضوع راه‌آهن در مورد ایران صدق نمی‌کند چون ایران راه‌آهن سراسری نداشته است. این موضوع در مورد راه‌آهن سراسری هند صدق می‌کند. شما دقت کنید که انگلیس برای هندوستان دو میراث بزرگ برجا می‌گذارد که اولی بروکراسی و دومی راه‌آهن سراسری است. ایران در زمان رضاشاه صاحب راه‌آهن شمال به جنوب شد. البته تمام راهها را پوشش نمی‌داد به طور مثال اصفهان را در برنمی‌گرفت.

*حس ناسیونالیستی قدرتمند

دهقانی ،قدرتمند بودن جامعه مدنی در ترکیه و وجود حس ناسیونالیستی گسترده را مزیت ترکیه دانست و گفت: در ترکیه حس ناسیونالیستی خیلی قویتر از ایران است. این لایه‌های ناسیونالیستی خیلی مشهود است و کمک کرده که مردم در عرصه اجتماعی، عقب‌نشینی نکنند. به همین دلیل مردم بر روی مسایل کشور حساسیت داشته و بی‌‌تفاوت نیستند.

استاد دانشکده مطالعات جهان تصریح کرد: مردم ترکیه اصلا اهل قهر کردن نیستند شاید گفته شود که مردم ایران سرخورده شدند اما این را مدنظر قرار دهید که مردم ترکیه چهارکودتای خونین را پشت سر گذاشتند. در آن دوران افراد خیلی راحت کشته می‌شدند . اما در ایران وضعیت اینگونه نیست و متاسفانه  افراد به راحتی مهاجرت کنند. نکته مهمتر این است که  دولت ترکیه رانتینر نیست. به عبارت بهتر، دولت از طریق مالیات ارتزاق می‌کنند و به همین دلیل مردم مطالبه‌گر هستند.

*جهش بزرگ تولید و صادرات

افسانه مظفری مدیر نشست و ریاست گروه مطالعاتی ارتباطات و رسانه انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا، به جهش بزرگ ترکیه در تولید و صادرات اشاره و تصریح کرد: این کشور به طرز عجیبی از ما جلو زد و به همین دلیل صادرات این کشور بر ما پیشی گرفته و اقتصاد مملکت را توسعه دادند. در سالهای گذشته ، در نمایشگاه‌های که دولت ترکیه هم حضور داشت اصلا چنین چیزی وجود نداشت اما در طی ده تا پانزده سال گذشته ترکیه توانسته شرایط را به نفع خود تغییر دهد البته کشور ما با مشکلاتی همچون تحریم و. ... هم مواجه هست اما بهتر است تا دلایل این موفقیت مورد بررسی قرار بگیرد.

*منابع مالی

دهقانی در پاسخ به تامین  منابع مالی روزنامه‌ها از سوی ترکیه گفت:  این تصور درست نیست که فکر کنید ترکیه چنین هزینه‌ای را برای انتشار روزنامه متقبل می‌شد بلکه هزینه‌ها را اغلب تجار ایرانی پرداخت می‌کردند. به طور مثال در بمبئی تاجران ایرانی حاضر بودند که این روزنامه‌ها را آبونه کنند تا به دست علمای نجف برسد. این تجار بر این باور بودند که روزنامه تنها ابزار آگاهی‌بخشی است. این نکته را فراموش نکنید که مطالب روزنامه‌ها درصدور فتوای تاریخی تحریم تنباکو میرزای شیرازی بسیار موثر بود.

*پایداری احزاب سیاسی در ترکیه

رئیس انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا به دلایل پایداری احزاب سیاسی در ترکیه اشاره و تصریح کرد:  قبل از ظهورآتاتورک به عنوان بنیانگذار ترکیه مدرن ،احزاب سیاسی متعددی وجود داشتند که ارتباطاتی با فرانسه و انگلیس داشتند. یک تفاوت بسیار مهم بین اتاتورک و رضاخان ،تاسیس یک حزب بسیج کننده بود تا تجدد امرانه را شروع کند. این حزب از زمان اتاتورک تاکنون دوام اورده است و به حزب اتاتورکیسم و کمالیسم مشهور است.اما رضا شاه بهترین و روشنفکران ایران را کنار گذاشت و تمام احزاب را منحل اعلام کرد. به همین دلیل، در ایران  وقتی قدرت مرکزی آسیب می‌بیند ،احزاب سیاسی مانند قارچ رشد می‌کنند. ایران زمینه تاسیس حزب را دارد اما قدرت مرکزی اجازه رشد احزاب را نمی‌دهد و به مانع بزرگی در برابر شکل‌گیری احزاب تبدیل می‌شود البته حزب توده تنها حزب فعال و قدیمی ایران محسوب می‌شود.   

اسدالله اطهری در ادامه تصریح کرد: در حال حاضر، کاریکاتوری از احزاب  در کشوروجود دارد. انسان تاسف میخورد که در ترکیه 88 درصد در انتخابات شرکت کردند در حالیکه مشارکت در انتخابات ایران اینقدر پایین است. لازم است به این نکته توجه کنید که خیلی از افرادی که در ترکیه به قدرت رسیدند،افرادی هستند که در شیان دوره دیدند و الان در مصدر امور قرار گرفتند. این افراد مدلی را در ترکیه پیاده کردند که 30 حزب فعال بوده و حتی یک فرد از زندان توانسته در انتخابات شرکت کند و پیروز شود.

اطهری در پاسخ به سوالی که چطور با وجود مخالفتها احزاب توانستند به حیات خود ادامه دهند، گفت: جامعه مدنی ترکیه بسیار قدرتمند است . این نکته را به خاطر داشته باشید که در این کشور هر ده سال یک بار یک کودتا رخ داده است حتی نخست وزیر محبوب را اعدام کردند. مردم ترکیه ایستادگی کرده و جامعه مدنی را حفظ کردند. سواد و آگاهی و نزدیکی به اروپا در قدرتمند شدن این جامعه مدنی موثر بوده است.

*مقایسه نادرست مهاجرت ایران و ترکیه

طهمورث شیری استاد گروه ارتباطات؛ ضمن انتقاد از مقایسه بین ایران و ترکیه و حاکمیت عرفی‌گری سکولاریسم در ترکیه خطاب به دهقانی گفت : شما هنگام بررسی دلایل مهاجرت جوانان ایران از نظر وجه و سلبی و ایجابی باید این نکته را مدنظر قرار دهید که از نظر وجه سلبی  فرد به یک نوع سرخوردگی مبتلا می‌شود و از نظر ایجابی جاذبه‌های آن کشورها به انگیزه مهاجرت تبدیل می‌شود.مهاجرت تنها مختص به ایران نیست من در سفرم به آلمان تعجب کردم که اینقدر ترک در آلمان وجود دارد. باور من این است که مقایسه باید جامع‌تر باشد و باید عوامل مختلفی را مورد بررسی قرار داد.

دهقانی در پاسخ به شیری گفت: این ترکها با ترکیه رفت و آمد دارند. بخش زیادی از درامد خود را به ترکیه بازمی‌گردانند اما جمعیت عظیمی از ایرانیان اصلا هیچ ارتباطی با ایران ندارند. این افراد اغلب به اپوزیسیون می‌پیوند و حاضر نیستند درآمد خود را به ایران بازگردانند چه تعداد از ایرانیان حاضر هستند سرمایه خود را وارد ایران کنند تا مشکلات اقتصادی ایران را حل کنند؟ البته من اماری ندارم اما این امار قطعا امیدوار کننده نیست.

شیری در پاسخ دهقانی گفت: من حرف شما را قبول ندارم که همه افراد مهاجر جز اپوزیسیون می‌شوند. تعداد این افراد بسیار کم است. اپوزیسیون خارج کشور یک درصد هم نیستند. متاسفانه ما دایره خودی‌ها را مرتب تنگ می کنیم که اگر فردی بخواهد به کشور برگردد باید پاسخگو باشد اما این وضعیت در مورد ترک‌های ساکن آلمان صدق نمی‌کند.

*ترکیه پیشگام سکولاریسم

اطهری در پاسخ به شیری گفت: شما به این نکته توجه کنید که یک انقلاب سکولار در ترکیه رخ داد. ابتدا مذهب در قانون اساسی تعبیه شد اما بعد برداشته شد. دوم اینکه، مذهب ترکیه اغشته به سیاست نشد. جامعه مدنی در ترکیه قدرت زیادی دارد.

*تجدد شکست نخورده

دهقانی در پاسخی به سوالی در مورد شکست تجدد در ایران گفت: اینکه گفته می‌شود که تجدد در ایران شکست خورده است، اصلا قابل قبول نیست. همین حداقل‌های موجود نشان می دهد که تجدد به سرانجام رسیده است. اگر شکست می‌خورد ما الان هیچی نداشتیم می‌توان گفت که تجدد به ثمرات مورد انتظار نرسیده است. این سوال بارها مطرح شده که چرا تجدد در ایران امرانه اجرا شده است. ایران  کشوری بود که  تنها طبقه مردم و حاکم در آن وجود داشت و اصلا طبقه متوسط شکل نگرفته بود. به همین دلیل، دولت در این مسیر تجدد پیشقدم شد. اگر رضاخان راه اهن درست نمی کرد آیا این امکان وجود داشت که طبقه متوسط این کار را انجام دهد؟ طبقه متوسط از آزادسازی سرمایه شکل می گیرد  و چون سرمایه‌ای آزاد نشده بود طبقه متوسطی برای پیشبرد اهداف متجددانه وجود نداشت به همین دلیل دولت برای تحقق این هدف پیشقدم شد. 

*باران ستوده مدیر گروه ارتباطات و رسانه انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا