ارمنستان و آذربایجان در آستانه صلحی شکننده!/ قره باغ آرام می گیرد؟

به گزارش اقتصادنیوز، درگیری چند دهه‌ای بین ارمنستان و آذربایجان یکی از پایدارترین درگیری‌ها در فضای پس از شوروی است. دو کشور در دو جنگ تمام عیار - از سال 1988 تا 1993 و به مدت 44 روز در سال 2020 – رویارویی های مخربی را تجربه کردند. محرک اصلی رویارویی میان ایروان و باکو، وضعیت منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی بود، منطقه‌ای که در زمان شوروی بخشی از آذربایجان بود اما اکثر ساکنانش ارمنی بودند. با این حال، فارغ از چندین سال تنش، اخیرا دو کشور در جستجوی تحقق صلح هستند، گزاره‌ای که موجب شده تا امیدها در باب دستیابی طرفین به معاهده صلح رسمی و عادی‌سازی روابط افزایش یابد.

صلحی شکننده!

به نوشته شبکه خبری صلح یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد مذاکرات صلح ارمنستان و آذربایجان آن است که گفت و گوها غالبا دوجانبه و بدون دخالت عوامل خارجی در جریان است. برای اولین بار، دو کشور مستقیماً با یکدیگر رایزنی دارند. البته فرایند مذاکرات از حمایت بین المللی گسترده‌ای برخوردار است، اما برخلاف پ گذشته، هیچ قدرت میانجی خارجی وجود ندارد. ایروان و باکو در دسامبر 2023 بیانیه مشترک مهمی صادر کردند رویکردشان نشان داد که هر بازیگر به صلح تمایل دارند. برای نشان دادن فرایند پیشرفت، ارمنستان چهار روستا در آذربایجان را در مرزی که برای چندین دهه در اختیار داشت، در اختیار باکو قرار داد و به مرزهای دوران شوروی بازگشت، این موضع‌گیری به دو طرف اجازه داد تا برای اولین بار برای تعیین مرزهای رسمی گام بردارند.مارگاریتا تادووسیان از دانشگاه جورج میسون، کارشناس منطقه، در  گفت و گو با شبکه خبری صلح گفت «فرایند صلح جاری نشان دهنده انحراف قابل توجهی از تلاش‌های قبلی است که در درجه اول ماحصل مذاکرات مستقیم بین ارمنستان و آذربایجان است. به باور این رویکرد بسیار دلگرم‌کننده است چرا که پس از سال‌ها، شاهد اجرای قوی‌تر اراده طرفین مناقشه در منطقه هستیم». دو طرف در ارتباط با مقوله حمل و نقل به منطقه نخجوان آذربایجان که بین ارمنستان و ترکیه قرار دارد و در مورد مسائل مرزی تعهداتی را مطرح کرده و نسبت به چشم اندازهای نهایی کردن توافق تا پایان سال 2024 خوشبین هستند.

نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان به دلیل ابتکار صلح خود با مخالفت‌های داخلی روبرو شده و بسیاری در ارمنستان از جنگ دیگری بیم دارند. چرا که ترکیبی از آشفتگی سیاسی در ارمنستان و رویکرد تحریک آمیز آذربایجان، روند صلح را تهدید می‌کند. آرتور آتانسیان، استاد دانشگاه دولتی ایروان ارمنستان و کارشناس سابق سازمان امنیت و همکاری اروپا، خاطرنشان می‌کند که «اکثریت جمعیت ارمنستان از قالب کنونی مذاکرات صلح تحت فشار آذربایجان حمایت نمی‌کنند و به آن اعتقاد ندارند.» او به اظهارات الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان مبنی بر اینکه «بقیه قلمرو تاریخی ارمنستان نیز به آذربایجان تعلق دارد»، به عنوان عباراتی اشاره می کند که «به صلح کمک نمی‌کند، بلکه زمینه ساز وقوع جنگ دیگری خواهد شد». تادووسیان به شبکه خبری صلح گفت: «در زمینه ارمنستان و آذربایجان، ما شاهد عدم تقارن قدرت هستیم. دولت پاشینیان و شخص نخست وزیر شخصاً در حال برداشتن گام‌های مهم و در عین حال پرخطر برای دستیابی به برنامه صلح خود هستند. با این حال، این پیشرفت‌ها به خوبی در آذربایجان منعکس نشده است. بخش‌های بزرگ‌تر جامعه مدنی، و مهم‌تر از همه، عموم مردم، عمیقاً درگیر روایت‌های قدیمی هستند.

چگونه معادلات به نفع باکو تغییر کرد؟

 تادووسیان در ادامه تاکید کرد «رهبری ارمنستان به شدت بر این روایت متکی است که اگر گام‌های خاصی برداشته نشود، ممکن است جنگ دیگری رخ دهد. در حالی که این ترس‌ها مشروع است، اما این روایت به روند صلح پایدار در درازمدت آسیب می‌رساند. هر دو جامعه ارمنی و آذربایجان باید از طریق فرآیندی هدایت شوند که در آن آرزوی ایجاد صلح را دارند، نه از ترس جنگ، بلکه به این دلیل که چشم‌انداز رشد و توسعه را که صلح پایدار ارائه می‌دهد، تشخیص داده و درک می‌کنند.» آتانسیان دیدگاه بدبینانه تری داشت و تاکید داشت، «آذربایجان و ارمنستان با لحاظ کردن گزاره هایی متفاوت بر صلح تاکید دارند. اگر دولت ارمنستان از فرمت کنونی مذاکرات دوجانبه پیروی نکند و گفتگوهای عمومی در باب این منطقه را متوقف نکند، آذربایجان رسماً به تقویت موقعیت خود با تصرف سرزمین های دیگر ادامه می دهد.»درک اینکه چگونه این درگیری با شرایط کنونی منطقه ای و بین‌المللی منطبق می شود، مهم است. هر دو طرف از روابط با بازیگران منطقه‌ای و جهانی برای تقویت موقعیت خود استفاده کرده‌اند. روسیه و ترکیه برای قرن‌ها نقش تعیین کننده‌ای در منطقه ایفا کرده اند و امروز نیز این نقش آفرینی را ادامه می دهند. ترکیه از لحاظ تاریخی از آذربایجان حمایت کرده و امروز حمایت نظامی این کشور از باکو به عنوان قدرت منطقه ای، به طور گسترده‌ای تعادل نظامی رابه نفع آذربایجان تغییر داده است.

در زمان ریاست پاشینیان، ارمنستان به سمت غرب چرخیده است. روسیه برای مدت طولانی قوی‌ترین متحد ارمنستان بود و سلاح‌هایش را تامین می‌کرد و نیروهای حافظ صلح را به قره باغ می‌فرستاد. روسیه از زمان آغاز حمله به اوکراین به آذربایجان نزدیک‌تر شده ، اگرچه رابطه مسکو  باکو پرحاشیه شده است. همزمان، نفوذ منطقه‌ای روسیه از زمان حمله این کشور به اوکراین در سال 2022 کمرنگ شده است. در حمله سال 2023 به قره‌باغ کوهستانی، نیروهای حافظ صلح روسی کنار ایستادند و عامدانه یا غری عامدانه مداخله نکرده و منفعل ماندند. خواه جنگ روسیه علیه اوکراین قدرت منطقه‌ای این کشور را کاهش داده باشد، یا اینکه ارمنستان را به خاطر چرخش به سمت غرب مجازات شود، روسیه متحد سابق خود را منزوی و در وضعیت بدی قرار داده است.به ادعای ناظران همه این عوامل منجر به صلح مخاطره آمیز می‌شود - وضعیتی پرتنش که با درگیری‌های جزئی گاه و بیگاه و تهدید به جنگ بیشتر همراه است.علیرغم برخی پیشرفت‌ها، آینده مذاکرات و چشم انداز صلح بلندمدت نامشخص است. اما حصول نتیجه‌ای مثبت می‌تواند به یکی از بی‌پایان‌ترین جنگ‌های دنیا پایان دهد. تادووسیان براین باور است که «در حالی که تعریف صلح صرفاً به عنوان فقدان جنگ معنا می شود، مشارکت اجتماعی گسترده‌تر، سازگارتر و صادقانه‌تر ضروری است. هم ارمنستان و هم آذربایجان باید گفتگوی داخلی را در مورد اینکه صلحی که متقابلاً تعریف شده، کلید بزنند. این گفتگو باید دو حزبی باشد و از دستاوردهای سیاسی کوتاه مدت جدا ».توافق نهایی صلح بین ارمنستان و آذربایجان پیام جهانی قوی صلح را ارسال می کند، زیرا دو کشور با سیستم های حکومتی، ایدئولوژی ها و مذاهب متفاوت، دهه ها درگیری تلخ را از طریق مذاکره و نه از طریق خشونت پایان خواهند داد.