اگر زلزله ای به بزرگی ترکیه در اطراف تهران رخ دهد چقدر خسارت وارد می کند؟

از حدود ۴ میلیون بنای تحت تاثیر در ۱۰ استان جنوب ترکیه در زلزله‌های ۶ فوریه ۲۰۲۳ حدود ۳۴۰ هزار ساختمان آسیب دید (۹درصد) و آمار ساختمان با تخریب کامل حدود ۱۲ هزار بنا (حدود ۰.۳درصد از کل بناهای موجود) گزارش شد.

در محدوده شهر تهران تا پایان سال ۱۴۰۱ و براساس آمار مرکز آمار ایران و وزارت راه و شهرسازی تعداد بناها در حدود یک میلیون و در محدوده استان‌های تهران و البرز مجموعا حدود ۱.۸ میلیون بنا برآورد می‌شود. در صورتی که زلزله‌هایی با سطح جنبشی مشابه زلزله‌های شش فوریه ۲۰۲۳ در محدوده بیرون شهر تهران -مشابه کانون زلزله کوچک قیامدشت در بامداد 20/04/1402 رخ دهد و با درنظر گرفتن سناریوی تخریبی مشابه همان اتفاق، خراب شدن حدود ۱۶۰ هزار بنا در زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از ۷،۵ در محدوده استان‌های تهران و البرز قابل تصور است.

از سوی دیگر تخریب کامل حدود ۵۵۰۰ بنا نیز با همین سناریو قابل تصور است. اینکه تهران کنونی چرا بدین وضع در آمده به عوامل گوناگون وابستگی دارد. در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، رکود اقتصادی، فشارهای بین‌المللی و تداوم الگوی توسعه ناپایدار حکومت شاه، بذر وضع عدم تعادل اکولوژیک تهران و افزایش مداوم ریسک را در گستره تهران کاشت. توسعه پس از جنگ و تهران در قرن بیست و یکم بازسازی، سازندگی و نوسازی در طول دهه هفتاد شمسی پس از پایان جنگ شتاب گرفت که عمدتا به دلیل اصلاحات اقتصادی و سیاسی دولت‌های مرحوم هاشمی‌رفسنجانی و رییس‌جمهور محمد خاتمی بود. 

همزمان و در همین دهه کرباسچی، شهردار برنامه‌هایی برای قابل زیست کردن تهران اجرا کرد تا ایده دولت برای انتخاب پایتخت ملی جدید را به کنار بگذارد. در پایان این دهه، برنامه‌ریزی شهری و معرفی منطقه‌بندی تشویقی منجر به افزایش تراکم جمعیت و رونق بحث برانگیز در توسعه بلندمرتبه‌سازی به عنوان منبعی برای استقلال مالی برای شهرداری شد.

احمدی‌نژاد در سال ۱۳۸۱ شهردار تهران شد تا اینکه در سال ۱۳۸۴ قالیباف جایگزین وی اصلاح زیرساخت‌های شهری تهران را تجدید کرد و بر تعدادی از پروژه‌ها در دوره 12 ساله‌اش برنامه‌های توسعه شهرداری با سبک کرباسچی در ابعاد بسی بزرگ‌تر و سریع‌تر ادامه یافت.

در همین زمان بود که عملا تمام محدوده روی پهنه گسله شمال تهران در سعادت‌آباد و مرادآباد، شمال پونک و حصارک کن و تمامی بخش شمالی منطقه ۲۲ در شمال‌غرب تهران از آپارتمان و برج‌های بلندمرتبه پوشیده شد. همزمان و با آغاز آبگیری سد در سال ۱۳۸۵ و بهره‌برداری از سد ماملو در سال ۱۳۸۹ تحلیل افت پیزومترهای محدوده دشت ورامین و گسترش تعداد و عمق چاه‌های عمیق در دشت، تغییر در رژیم جریان آب زیرزمینی و کم شدن حجم آبخوان واضح است.

بعد از احداث سد ماملو مقدار این افت به ویژه در اراضی بخش شمالی افزایش یافته و عدم برنامه‌ریزی صحیح در تامین نیازهای بخش کشاورزی دشت که سهم عمده‌ای از مصرف آب استحصال شده از منابع زیرزمینی را داراست، شرایط اقلیمی و اجتماعی پایین دست سد را با چالش‌هایی اساسی مواجه کرده است.

باتوجه به ساخته شدن سد ماملو درست در محل ورود رودخانه جاجرود به دشت ورامین، عملا با کاهش چشمگیر جریان سطحی به منطقه، به مرور زمان تراز سطح ایستابی نیز با کاهش مواجه شده است. این کاهش در نیمه شمالی دشت و در مناطقی که ضخامت آبرفت بیشتر است، مقادیر بالاتری داشته است.

نواحی‌ای که دچار مقدار تخلیه آب و افت بیشتری در طول دوره آماری بود منطبق بر مناطق دارای نشست بیشتر در نقشه‌های فرونشست زمین هستند.  کانون زلزله ۲۰ تیر ۱۴۰۲ در قیامدشت و در شمالی‌ترین بخش مخروط افکنه دشت ورامین قرار داشت.

قیامدشت از توابع شهرستان ری و در ۱۵ کیلومتری جاده خاوران واقع ‌است. به خاطر نزدیکی به پایتخت محل سکونت مناسبی برای مهاجرانِ جویای کار از اقصا نقاط کشور و همچنین برخی پایتخت‌نشینان بوده و هست. آب آشامیدنی جمعیت حدودا ۵۰ هزار نفری قیامدشت که حالا دارای دانشگاه آزاد واحد تهران شرق با جمعیت سیال حدودا ۱۵ هزار نفری هم هست، از چاه‌هایی که اطراف این شهر حفر شده، تامین شده که به دلیل وجود املاح زیاد و سختی آب، این آب غیرقابل شرب بوده و معمولا جهت شست‌وشوی ظروف و دیگر کارها مورد استفاده قرار می‌گرفت.

در سال ۱۳۹۴ با بهره‌برداری از تاسیسات انتقال آب از سد ماملو و بخشی از تصفیه‌خانه هفتم آب تهران، ۹۰ لیتر در ثانیه آب سد ماملو جایگزین آب چاه‌ها در تامین آب شرب این شهر شده است. پروژه ۱۴۰۰ واحدی قیام در حریم شهرداری قیامدشت و مشرف به جاده ترانزیتی امام رضا واقع شده است. احداث پروژه در مکان فوق در جوار شهر قیامدشت و همچنین وجود دانشگاه آزاد اسلامی تهران شرق، نمادی از جذابیت‌های جذب جمعیت در این ناحیه حاشیه‌نشین تهران است.

شهرهای دیگری مانند پاکدشت، شریف‌آباد، قرچک و ورامین در همین منطقه دارای ویژگی‌های مشابه برای توسعه به ویژه در دهه اخیر بوده‌اند. پروژه قیام در دو سایت۹۰۰ و ۵۰۰ واحدی ساخته شده است.  برآورد می‌شود که در شهر پاکدشت در سال ۱۴۰۲ بالغ بر ۴۶۰ هزار نفر جمعیت داشته باشد. در این شهر که قبل از انقلاب اسلامی به نام مامازند شناخته می‌شد (و اهالی تهران به آن «مامازند ورامین» می‌گفتند) برای آبیاری زمین‌های کشاورزی و باغات از رودخانه جاجرود و چاه استفاده می‌شود.

رودخانه جاجرود در شرق پاکدشت پس از ورود به جلگه و با تشکیل مخروط افکنه بزرگ ورامین به چندین شعبه فرعی تقسیم می‌شود. پاکدشت در بالاترین بخش این مخروط افکنه قرار دارد.

در سال ۱۴۰۰ سرعت رشد جمعیت در پاکدشت حدود ۱۰درصد و جمعیت «شهرستان پاکدشت» بالغ بر ۷۵۰ هزار نفر برآورد شد. برآورد می‌شود که جمعیت شهر پاکدشت در 10 سال پیش رو به یک میلیون و دویست هزار نفر بالغ شود.

۳۱ فروردین ۱۴۰۲ افتتاح ۳۴۴ واحد مسکونی طرح نهضت ملی مسکن در شهر جدید ایوانکی بعد از عید فطر اعلام شد. این توسعه با محوریت شهر جدید ایوانکی طی ۴ سال با ۳۶۰۰۰ واحد مسکونی برنامه‌ریزی شده است. وزارت راه و شهرسازی، در روز ۱۹ تیر ۱۴۰۲ اعلام کرد بیش از ۱۱ هزار نفر متقاضی در طرح نهضت ملی مسکن در جنوب غرب استان تایید نهایی شده‌اند که تا هفته دولت -هفته اول شهریور ۱۴۰۲- بخشی از این متقاضیان واحدهای آماده خود را تحویل می‌گیرند.

روند توسعه در این بخش‌های حاشیه تهران نشان می‌دهد که در دهه پیش رو بیشتر جمعیت مهاجر به استان تهران به این نواحی جذب خواهند شد. این جذب متقاضیان آب به فشار بیشتر به آب‌های زیرزمینی می‌انجامد و به تدریج با حذف سفره آب زیرزمینی تعادل تنش روی گسل‌های منطقه نیز بیشتر بر هم می‌ریزد. به این ترتیب می‌توان انتظار داشت تا گسل‌های منطقه تغییرات تنش و احتمالا تحریک بیشتر در جهت لرزه‌خیزی و چکانش رخداد زمین‌لرزه‌های متوسط و احتمالا شدید را تجربه خواهند کرد.