«سورپرایز بد»؛ تغییر تاکتیک ایران در برجام؟

به گزارش اقتصادنیوز، بر سر کار آمدن دولت جدید در ایران معادلات مذاکرات بر سراحیای برجام را پیچیده‌تر کرده است. در شرایطی که گمانه‌زنی‌هایی در مورد مردان سیاست خارجه کابینه جدید در ایران حاکی از تغییر در فرمان سیاست خارجه در جمهوری اسلامی است، به نظر می‌رسد رویکرد جدیدی نیز در مذاکرات جاری در وین حاکم خواهد شد.

به همین بهانه و در شرایطی که با برگزاری مراسم تحلیف در روز پنج‌شنبه دولت ابراهیم رئیسی به طور رسمی کار خود را آغاز کرده، ناتاشا برتراند و نیکول گائوتی تحلیل‌گران سی‌ان‌ان با انتشار یادداشتی با عنوان «امیدها نسبت به احیای مذاکرات هسته‌ای در بحبوحه تاخیر به وجود آمده به واسطه روی کار آمدن رئیس‌جمهور محافظه‌کار جدید کم‌رنگ می‌شود»، با استناد به منابعی آگاه به روند مذاکرات ادعا کرده‌اند که با شرایط جدید از امکان حصول توافق نسبت به هر زمان دیگری کاسته شده است.

نگرانی از بابت تاخیر در مذاکرات

امضاکنندگان اصلی توافق هسته‌ای موسوم به گروه 1 + 5 -ایالات متحده، انگلیس، فرانسه، چین، روسیه و آلمان- پیش از این بسیار امیدوار بودند که هفتمین دور مذاکرات تاکنون آغاز شده باشد. برخی از مقامات عضو نسبت به تاخیر در شروع دوباره مذاکرات از زمان پایان آخرین دور گفت‌وگوها (در 20 ژوئن) ابراز ناامیدی کرده‌اند؛ به ویژه این‌که پیشرفت‌های هسته‌ای ایران باعث می‌شود توافق کنونی (برجام) اهمیت خود را از دست بدهد.

اکنون که ابراهیم رئیسی پس از مراسم تحلیف در روز پنج‌شنبه رسما قدرت را در دست دارد، مقامات امیدوارند گفت‌وها طی چند هفته آینده دوباره از سر گرفته شود، با این حال هنوز مشخص نیست که چه زمانی و آیا اساسا این اتفاق خواهد افتاد یا نه. با وجود آن‌که رئیسی به طیف محافظه‌کارن تعلق دارد، او اظهار کرده که با اصل با توافق هسته‌ای موسوم به برجام مخالفتی ندارد و مقامات آمریکایی هم گفته‌اند که تصور نمی‌کنند او میز مذاکره را کنار بگذارد.

برای همیشه سر میز مذاکره نخواهیم ماند

با این حال، با توقف مذاکرات در ماه ژوئن و با سرعت بخشیدن به برنامه هسته‌ای ایران، مقامات آمریکایی به طور خصوصی و علنی خطاب به طرف ایرانی اعلام کرده‌اند که برای همیشه سر میز مذاکره نخواهند ماند. به عقیده آن‌ها با این وضعیت احتمالا مفاد توافق برجام دیگر باعث ایجاد محدودیت در برابر برنامه هسته‌ای ایران نخواهد شد، چرا که این برنامه به پیشرفت خود ادامه می‌دهد. بلینکن در 29 ژوئیه در جمع خبرنگاران در کویت گفت: «ما متعهد به دیپلماسی هستیم، اما این روند نمی‌تواند به طور نامحدود ادامه یابد». او افزود: «اگر ایران به روند کنونی فعالیت‌هایش در رابطه با برنامه هسته‌ای ادامه دهد، در برخی موارد، برخی از اهداف پیشین با بازگشت به برجام به طور کامل حاصل نمی‌شود».

به گفته یک مقام مطلع از مذاکرات، یکی از مهم‌ترین موضوعات برجسته‌ای که پس از توقف مذاکرات در دور ششم اعضا را به خود مشغول کرده، نحوه واکنش نسبت به پیشرفت‌های ایران در تحقیق و توسعه هسته ای ایران است. این مقام گفت ایران اساساً به 1 + 5 می گویداین پاسخ ما نسبت به 4 سال دوران سخت دونالد ترامپ بود و شما نمی‌توانید آن را از ما دریغ کنید.

به گفته این مقام، همه طرف‌های مذاکره احساس می‌کنند که زمان رو به اتمام است. او گفت: «همه ما می‌خواهیم [به سر میز مذاکره]  برگردیم و مصمم هستیم که روی آن [احیای توافق] کار کنیم، اما این هم واقعیتی است که به قول بلینکن، مذاکرات نمی‌تواند برای همیشه ادامه یابد. با ادامه سرعت بخشیدن به روند غنی‌سازی توسط ایران، ممکن است زمانی فرا رسد که دیگر هیچ توافقی برای احیای برجام عملی نباشد؛ هر چند ما هنوز به آن نقطه نرسیده‌ایم».

امید به آرامی در حال مبدل شدن به ناامیدی است

عدم احیای توافق ضربه قابل توجهی به برنامه سیاست خارجی جو بایدن وارد خواهد کرد. در چنین شرایطی، مقامات دولت به طور خصوصی اعلام کرده‌اند که موانع عمده‌ای برای ورود مجدد به توافق را از دولت قبل به ارث برده‌اند و اکنون در حال بررسی برنامه‌های احتمالی هستند.

پس از خروج دونالد ترامپ از توافق در سال 2018 و اعمال کارزار فشار حداکثری علیه ایران که با تحریم‌های شدید جدیدی همراه بود، ایران شروع به تولید و آزمایش سانتریفیوژهایی کرد که زمان گریز هسته‌ای را کوتاه‌تر می‌کرد. ایران هم‌چنین دسترسی بازرسان سازمان ملل به تاسیسات اصلی غنی‌سازی اورانیوم در نطنز را محدود کرده‌اند.

یکی دیگر از افراد آگاه به مذاکرات می گوید امید «به آرامی در حال نابود شدن است»، چرا که توافقی پیش از انتخابات ایران حاصل نشد. جدول زمانی مذکور [حصول توافق تا پیش از انتخابات] هدف اصلی ایالات متحده بود، اما نکات مهمی از قبیل دامنه لغو تحریم‌ها محل اختلاف باقی ماند –طبق این ادعا که ایالات متحده و متحدانش تنها قادرند تحریم‌های مربوط به توافق هسته‌ای را لغو کنند، و نه مجازات‌های مربوط به نقض حقوق بشر، نقض سلاح های متعارف و یا مسائل دیگر. ضمن این‌که چشم‌انداز آمریکا مبنی بر تلاش برای «طولانی و تقویت» کردن توافق هم به مذاکرات کمکی به ماجرا نکرده است. ایران هم‌چنان تمایلی ندارد در مذاکرات بعدی در مورد مسائل غیر هسته‌ای مانند برنامه موشک های بالستیک وارد مذاکره شود.

بسط و گسترش این توافق در اولویت دموکرات‌های تندروتری چون سناتور باب منندز، رئیس کمیته روابط خارجی سنا قرار دارد . او به همراه 42 سناتور دیگر در بهار در نامه‌ای دولت بایدن خواستند به توافقی دست یابد که به ادعای آن ها «از دستیابی ایران به سلاح‌ هسته‌ای جلوگیری و فعالیت‌های [به زعم آن‌ها] بی‌ثبات‌کننده‌اش در سراسرخاورمیانه و برنامه موشک‌های بالستیک‌اش را محدود ‌کند».

این تقاضا زمانی مطرح شد که [ادعا شد] کلاس جدیدی از هواپیماهای بدون سرنشین ساخت ایران که ردیابی‌شان برای آمریکایی‌ها بسیار دشوار است، تاسیسات نظامی آمریکا در عراق را هدف قرار داد.

یک «سوپرایز بد»

با این حال، به گفته افراد درگیر در مذاکرات، مقامات آمریکایی هم‌چنان شگفت‌زده‌اند از این‌که تأخیر در تشکیل مجدد مذاکرات تا این مدت به درازا کشیده است.

این مقام مطلع از مذاکرات، مدت زمان توقف در مذاکرات به بهانه انتخابات را یک «سورپرایز بد» توصیف کرد، به ویژه به این دلیل که مقامات ایرانی به همتایان خود گفته بودند که تهران بلافاصله پس از پایان انتخابات مذاکرات را ادامه می‌دهد.

یک تاکتیک ایرانی

در میان اعضای 1 + 5  این گمانه‌زنی وجود دارد مبنی بر این‌که تاخیر می‌تواند یک حرکت تاکتیکی از سوی ایران باشد. با این حال، آن‌ها به طور فزاینده‌ای معتقدند که مسئله اصلی در داخل نظام ایران و در مورد نحوه ادامه مذاکرات در جریان است.

به گفته این مقام: «به نظر می‌رسد رئیسی تصمیم دارد درباره چگونگی کنترل امور و تاثیرگذاری بر مسائل تجدیدنظر کند و این چیزی فراتر از تاکتیک است». او افزود: «فرض ما این است که رئیسی،آن‌چنان که گفته، می‌خواهد به برجام بازگردد.. اما ما نمی‌دانیم که آیا او قصد دارد تیم جدیدی را برای مذاکرات بگمارد یا نه». به نظر می‌رسد حضور یک تیم نمی‌تواند چندان سازنده باشد، چرا که مذاکره‌کنندگان کنونی پس از ماه‌ها ماراتن جلسات در اتاق‌های کنفرانس دربسته هتل وین، به خوبی یکدیگر را می‌شناسند، و روزانه در مورد جنبه‌های توافق بحث کرده‌اند.

همچنین در میان مذاکره‌کنندگان این نگرانی وجود دارد که اگر رئیس جمهور محافظه‌کار جدید ایران از عملکرد دولت قبلی در این زمینه ناراضی باشد، ممکن است انتظارات جدید غیرواقعی را مطرح کند که باعث عقب گرد در مذاکرات شود.

به گفته این این مقام: «ما، به روشنی به طرف ایرانی گفته‌ایم چه چیزی می‌توانیم بدهیم و چه نمی‌توانیم... تیم روحانی به خوبی این مسئله را فهمید... باید در انتظار این بود که آیا تیم اطراف رئیسی هم قادر به درک آن است و آیا این تیم تغییر می‌کند یا خیر».

با این حال، برای ایرانیان یک مساله مهم هم‌چنان پا بر جا مانده و آن هم بحث تضمین است. این مقام مسئول گفت: «تهران می‌خواهد از این بایت مطمئن باشد که ورژن دوم ترامپی در کار نخواهد بود، آن هم در حالی که آن‌ها کاملا به تعهدات خود پای‌بند هستند و در این شرایط با وضعیتی روبرو می‌شوند که آن‌ها به مفاد توافق پایبندند، اما رهبر آمریکایی از توافق خارج و دوباره تحریم‌های فلج کننده اقتصادی را اعمال می‌کند. اما آمریکایی‌ها نمی‌توانند تضمین کنند که دولت آینده چه کاری می‌تواند انجام دهد.

بحران احتمالی در راه است

برخی از اعضای شورای امنیت ملی در آمریکا معتقدند در صورت عدم دستیابی به توافق تا پایان سال، یک بحران هسته‌ای شکل خواهد گرفت. جفری لوئیس، پروفسور مرکز مطالعات عدم اشاعه جیمز مارتین در موسسه مطالعات بین المللی میدلبری، گفت که گزینه جایگزین این توافق چنین خواهد بود که ما به بحرانی باز می‌گردیم که دولت‌های متوالی با آن دست به گریبان بودند، تا اینکه در سال 2015 یک توافق حاصل شد. لوئیس با این ایده موافق نیست که بازگشت به توافق باید بر اساس استاندارد نقطه گریز هسته‌ای یک ساله بنا شود. به اعتقاد او، مقامات باید بیش‌تر نگران خروج سریع ایران از توافق باشند، با این هدف که ساخت تاسیسات هسته‌ای مخفی برای تهران برای سومین بار سخت‌تر شود.

با این حال همه بر با این عقیده موافق نیستند که در صورت شکست برجام، بحران هسته ای اجتناب ناپذیر است. منندز و سناتور جمهوری‌خواه لیندسی گراهام ایده دیگری را پیشنهاد کرده اند که گویا در بخش‌هایی از دولت هم با استقبال روبرو شده است - یعنی فشار بر ایران برای پذیرش ایجاد بانک سوخت هسته‌ای در منطقه خلیج فارس. بر اساس این ایده ایران فقط می‌تواند به چنین بانکی دسترسی داشته باشد و از این طریق به راکتورهای هسته‌ای نیروگاهی‌اش سوخت برساند، و این مشروط به کنار گذاشتن غنی‌سازی داخلی اورانیوم است.

با این حال، این راه حل، حتی اگر توسط ایران پذیرفته شود، تنها به موضوع هسته‌ای و نه فعالیت‌های  گسترده‌تر ایران در سراسر منطقه می پردازد. بازگشت ایران به پایبندی به برجام، هرچند توافق برجام محدود به فعالیت‌های هسته‌ای ایران است، اما بایدن و همراهانش آن را نقطه عطف مهمی برای مذاکرات در مورد مسائل بیش‌تری قلمداد می‌کنند.

در عین حال، اسرائیل همچنان با بازگشت مجدد به توافق هسته‌ای مخالف است. نفتالی بنت از ایالات متحده و شرکایش خواست تا چشمانشان را نسبت به خطرات ادامه مذاکرات باز کنند و مقامات اسرائیلی ادعا کرده‌اند مایلند راسا و مستقلا امور مربوط به مهار برنامه هسته‌ای ایران را خود به دست بگیرند. کما این‌که رئیس سابق موساد در ماه ژوئن اعلام کرد که سازمان اطلاعات اسرائیل در انفجارهای ماه آوریل و سال گذشته نقش داشته است.

به گفته هالی سیفر، مشاور سابق سیاست خارجی سناتور وقت کامالا هریس: «این یک مسابقه شبانه‌روزی است. ما تنها بر حسب شرایط می‌توانیم به توافق برسیم و چنان‌چه تا پایان سال نتوانیم مجدداً به توافق برسیم، این احتمال کاملا وجود دارد که ایران به قابلیت شکست هسته‌ای رسیده باشد. در نهایت، دولت بایدن [ادعا می‌کند] متعهد است که از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای جلوگیری کند و در این زمینه با متحدانش، از جمله اسرائیل، هم‌سوست». با این حال او خاطرنشان می‌کند که در ایالات متحده، اسرائیل و ایران همگی دولت‌های جدیدی بر سر کار آمده و هماهنگی برای مقابله با تهدیدات هسته‌ای و ثبات منطقه‌ای زمان بر خواهد بود. هر چند که به اعتقاد او «چیزی که مشخص نیست این است که ما چقدر زمان داریم».