سریع و خشن

تمدن‌ها به وجود آمدند چون انسان موجودی بود که می‌توانست در کنار هم‌نوعان خود حیات اجتماعی داشته باشد و با کار و زندگی در کنار آنها، تداوم نسل بشر را تضمین کند. به مرور زمان که زندگی اجتماعی دچار تحول و دگرگونی شد، انسان‌ها قوانینی وضع کردند تا به این تمدن‌های تازه شکل‌گرفته سامان ببخشند و امور را آسان‌تر مدیریت کنند. از دیرباز کسانی که از این قوانین تبعیت نمی‌کردند یا کشته می‌شدند یا به ناچار جامعه خود را ترک می‌گفتند. اما قرن‌هاست که مجازات نقض قوانین شکل دیگری به خود گرفته است و شاید به همین دلیل است که دیگر تضمین‌کننده پیروی از قانون نیست.

در رانندگی نیز قوانین مکتوب و مدونی وجود دارد که متاسفانه هر لحظه، در گوشه‌ای از جهان نقض می‌شود. بخشی از این تخلفات از چشم قانون پنهان می‌ماند و برخی نیز گرچه مجازات در پی دارد اما همچنان تکرار می‌شوند. شاید برای مقابله با معضلات رانندگی، به قانون نانوشته اما قدرتمندتری نیاز است، قانونی که به قاعده بازی تبدیل شود؛ قانونی که به هر فرد بگوید اگر نمی‌توانی یا نمی‌خواهی قوانین مکتوب را رعایت کنی، حق رانندگی نداری!

در حالی که بسیاری از کشورهای جهان برای بهبود کیفیت رانندگی و ایمن‌تر شدن آن به راهکارهای جدید و موثرتری روی آورده‌اند، کشور ما همچنان در اِعمال ابتدایی‌ترین قوانین و نهادینه کردن فرهنگ صحیح رانندگی با مشکلات عدیده دست به گریبان است. خودروها مدرن شده‌اند، جاده‌ها تعریض، و تکنولوژی به خدمت درآمده است اما دستِ نافرمان رانندگان همان است که بود. نه چراغ قرمز مانع است و نه دوربین‌های کنترل سرعت. لایی کشیدن نمایشی خیابانی است و دنده عقب در بزرگراه، حق مسلم راننده‌ای که برای رسیدن به خروجی بعدی فرصت ندارد. محدوده‌ای به نام طرح ترافیک بی‌معناست و همه‌جا، حتی پیاده‌روها، جولانگاه موتورسوارانی است که روی رانندگان خودروها را سفید کرده‌اند! هرقدر هم کمربندهای ایمنی را محکم بسته باشید و محتاط رانندگی کنید هر لحظه امکان دارد یک رانندگی عصبانی یا زیادی خوشحال یا بی‌مبالات، برایتان حادثه‌ای بیافریند. رانندگی در جاده‌ها، خیابان‌ها و بزرگراه‌ها، نمادی از یک فیلم سینمایی هالیوودی است: سریع و خشن!

تصادفات رانندگی در کشور روزانه جان 50 نفر را می‌گیرد. این آمار آن‌قدر بالاست که بانک جهانی وضعیت حوادث جاده‌ای ایران را بحرانی معرفی می‌کند و از بین 190 کشور، رتبه 189 به ایران می‌رسد. تلفات رانندگی در ایران 25 برابر ژاپن است و خودروها در کشور تا صد برابر بیش از دیگر کشورها دچار حادثه می‌شوند. مرکز پژوهش‌های مجلس هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی تصادفات رانندگی در ایران را هشت درصد تولید ناخالص داخلی برآورد کرده و طبق گزارش‌ها، اقتصاد کشور روزانه 32 میلیارد تومان از تصادفات ضرر می‌بیند. وضعیت ناامیدکننده است. هیات دولت در آخرین واکنش به این ناهنجاری بزرگ نرخ جرایم رانندگی را افزایش می‌دهد و سقف آن را به چهار میلیون ریال می‌رساند. اما، رانندگانی که یاد گرفته‌اند چگونه از نگاه زیرک مردان نظم و قانون بگریزند، پلاک خودرو خود را دستکاری کنند‌ تا وارد محدوده طرح ترافیک شوند یا با رابطه، بی‌ضابطه، ارقام پرصفر جریمه تخلفات خود را به صفر بدل کنند، آیا با افزایش جریمه‌ها قانون‌مدار خواهند شد؟
این پرسشی است که بی‌شک پاسخگویی به آن نیازمند مطالعات میدانی گسترده است اما، نگاهی به تجربه دیگر کشورها در جلوگیری از تخلفات رانندگی و قاعده‌مند کردن آن می‌تواند الگوی مفیدی به دست دهد.

بهترین و بدترین رانندگان دنیا
تردیدی نیست که شرایط ترافیکی در کشورهای مختلف متفاوت است. برخی کشورها ترافیک کمتری دارند اما سایرین با چنان تراکمی در تردد خودروها مواجهند که زندگی روزمره شهروندان‌شان با اختلال روبه‌رو شده است. حوادث جاده‌ای نیز می‌تواند ناشی از شرایط غیراستاندارد جاده‌ها یا علائم راهنمایی باشد. گرچه همه این عوامل می‌توانند در کیفیت رانندگی تاثیر بگذارند اما کارشناسان معتقدند مهم‌ترین عامل در بروز حوادث و تصادفات و مرگ و میر ناشی از آن، سوءمدیریت کنترل ترافیک و بی‌توجهی رانندگان به قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی است. در یک مطالعه، برمبنای گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی و نرخ مرگ و میر در اثر تصادف به ازای هر 100 هزار نفر جمعیت، فهرستی از بهترین و بدترین رانندگان جهان تهیه شده است. با نگاهی به این فهرست، به سادگی می‌توان دریافت بهترین رانندگان جهان در کشورهای توسعه‌یافته زندگی می‌کنند. کشورهایی که در آنها شرایط جاده‌ها و بزرگراه‌ها، زیرساخت‌ها و نیز اعمال قوانین اهمیت زیادی دارد. اعمال قوانین سختگیرانه در اعطای گواهینامه رانندگی، یکی از ویژگی‌های مشترک بین کشورهایی است که بهترین رانندگان را دارند. ضمن آنکه به نظر می‌رسد ثبات اقتصادی در این کشورها نیز بیشتر است. در این کشورها، تصادفات رانندگی دیگر معضل اصلی دولت‌ها نیست.

آمریکا، هلند، دانمارک، ژاپن، نروژ، کانادا و اروگوئه در فهرست کشورهای برتر قرار گرفته‌اند. اگر صحبت از ترافیک باشد، آمریکا شرایط چندان ایده‌آلی ندارد اما قوانین دقیق و سخت و نظارت جدی مقامات مسوول به خوبی توانسته است از پس مدیریت این ترافیک سنگین در اکثر شهرهای شلوغ ایالات‌متحده برآید. کانادا نیز سرزمین هزاران مهاجر از سراسر دنیاست اما از نظر کیفیت برتر رانندگی در این فهرست جای گرفته است. مسوولان حمل و نقل در این کشور این رتبه را مرهون تدوین و اجرای قوانین جدی و موثر در رانندگی می‌دانند.

مردم این کشورها نیز تفاوت چندانی با دیگر کشورها ندارند جز آنکه با آرامش و خونسردی بیشتری رانندگی می‌کنند و به دلیل احترام زیاد به قوانین سرآمد دیگر کشورها هستند. باید به خاطر داشت احترام گذاشتن به قانون با آشنایی با آن کاملاً متفاوت است. مشکل اصلی کشورهایی که بدترین رانندگان در آنها مشاهده می‌شوند الزاماً ناآشنایی با قوانین نیست، بلکه عدم پیروی از آن است. در فهرست کشورهایی با بدترین رانندگان دنیا، نام اوگاندا، چاد، عراق، عمان، آفریقای جنوبی، ونزوئلا، تایلند و متاسفانه ایران به چشم می‌خورد. کشورهایی که دست کم در یک ویژگی مشابه هم شناخته شده‌اند: رانندگی خشن و تهاجمی.

کدام استراتژی‌ها موثرترند؟
امنیت در رانندگی در گرو تصمیم‌گیری درست راننده و تمایل کمتر او به پذیرش خطر و رفتارهای پرخطر است که مانند بسیاری دیگر از عادات رفتاری، به مرور زمان شکل می‌گیرد. در اکثر کشورها از جمله آمریکا، تدابیری اندیشیده شده تا این رفتار از نوجوانی و در کسانی که به تازگی گواهینامه دریافت می‌کنند، نهادینه شود. به عنوان مثال در 150 ایالت آمریکا قانون «گواهینامه درجه‌بندی‌شده» اجرا می‌شود. بر مبنای این قانون، گواهینامه در سه سطح به متقاضیان اعطا می‌شود:
مرحله نوآموزان. در این مرحله رانندگی بدون حضور یک فرد بزرگسال برای نوجوانان ممنوع است. فرد در پایان این مرحله باید برای دریافت گواهینامه بعدی، آزمون دیگری را پشت سر بگذارد.

مرحله میانی. حداقل سن برای دریافت این گواهینامه 17 سال است و قانون برای رانندگی در شب یا تعداد سرنشینان خودرو محدودیت‌هایی را برای دارنده آن مشخص کرده است.

مرحله نهایی. تنها متقاضیان 18‌ساله‌ای که مراحل قبلی را با موفقیت پشت سر گذاشته‌اند، می‌توانند گواهینامه اصلی خود را دریافت کنند.
مطالعات در آمریکا نشان داده است هر قدر برنامه اعطای گواهینامه قوی‌تر باشد - به‌ویژه در مواردی که محدودیت‌های بیشتری را برای رانندگان مبتدی اعمال می‌کند- آمار تصادفات کمتر می‌شود. به‌علاوه، مشخص شده است در خانواده‌هایی که والدین در اعمال این قانون و نظارت بر رانندگی فرزندان خود با پلیس همکاری می‌کنند، رفتارهای پرخطر هنگام رانندگی در نوجوانان کمتر مشاهده می‌شود. به همین دلیل برنامه ملی دیگری با عنوان «برنامه بازرسی» (‌Checkpoints program) در این کشور اجرا می‌شود. در قالب این برنامه آموزشی والدین تشویق می‌شوند تا بر رانندگی فرزندان خود که به تازگی گواهینامه گرفته‌اند، نظارت کنند و برای رفتارهای مناسب آنها حین رانندگی، الگوسازی کنند.

یکی از مهم‌ترین نکات این برنامه، توافق مکتوبی است که بین والدین و نوجوان امضا می‌شود. از آنجا که بررسی‌ها نشان می‌دهد شش ماه نخست پس از دریافت گواهینامه خطرناک‌ترین دوران برای رانندگی است در این توافقنامه نوجوان به والدین خود تعهد می‌دهد رفتارها و مهارت‌های مناسب رانندگی را در خود تقویت کند. به علاوه، در هر ماه، زمانی برای بازرسی تعیین می‌شود. در زمان مقرر، والدین در شرایط مختلف، کیفیت رانندگی فرزند خود را در خیابان‌ها یا جاده ارزیابی می‌کنند. در اولین قرار بازرسی، رانندگی نوجوان در روز، جاده خشک و بدون سرنشین محک می‌خورد و در مراحل بعدی شرایط دشوارتری به آزمون افزوده می‌شود. اگر نوجوان در هر مرحله از بازرسی امتیاز قابل قبول کسب کند، والدین می‌توانند برخی محدودیت‌های رانندگی را بردارند.

با توجه به اینکه یکی از مهم‌ترین عوامل تصادف در شهرها و جاده‌ها، عدم توجه و تمرکز رانندگان است، دست کم در 37 ایالت آمریکا برای ممانعت از صحبت کردن با موبایل، ارسال تکست یا استفاده از دیگر لوازم الکترونیک هنگام رانندگی، قوانین سختگیرانه‌ای اعمال می‌شود. ضمن آنکه، تمهیدات محیطی متعددی نیز اندیشیده شده تا احتمال عدم توجه یا حواس‌پرتی رانندگان به حداقل برسد. از این جمله می‌توان به نوارهای برجسته (هم در خط وسط بزرگراه و هم شانه‌های جاده)، خطوط تقسیم‌کننده عریض و قابل رویت، علائم راهنمایی و رانندگی با قابلیت دید بالا و روشنایی کافی مسیرها در شب اشاره کرد.

رانندگی پرخطر نیز یکی از عوامل مهم بروز تصادفات رانندگی و مرگ و میر ناشی از آن شناخته شده است و سرعت بالا، در صدر انواع آن قرار می‌گیرد. به طور کلی شش استراتژی برای مقابله با این رفتارها وجود دارد که نقش بازدارندگی برخی بیش از سایرین است:
قوانین. قوانین محدودیت در سرعت تنها زمانی موثر واقع می‌شوند که به واقع اعمال شوند و ضمانت اجرایی بالایی داشته باشند. متاسفانه این قوانین به دلیل ناممکن بودن نظارت دائمی و گسترده اغلب نقض می‌شوند.

ابزارهای کنترل. ابزارهای خودکار مانند دوربین‌های ثبت سرعت می‌توانند باعث کاهش سرعت شوند و از تصادفات جلوگیری کنند. حضور فیزیکی و قابل رویت پلیس در مسیرها نیز روش دیگری است که مطالعات نشان می‌دهد تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر کاهش رفتارهای پرخطر ندارد.
جریمه و احکام قضایی. مطالعات نشان می‌دهد این استراتژی هم در بهترین حالت، تاثیر اندکی بر رفتارهای پرخطر رانندگان دارد.

ارتباطات و آموزش. به نظر می‌رسد راه‌اندازی کمپین‌هایی برای بالا بردن آگاهی عمومی و تغییر فرهنگ رانندگی در مقایسه با دیگر راهکارها تاثیر بیشتری دارد اما به دلیل هزینه بالا، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. بستن کمربند ایمنی نیز از دیگر قوانین الزامی رانندگی است. بررسی‌ها در ایالات‌متحده نشان می‌دهد 87 درصد از رانندگان از کمربند ایمنی استفاده می‌کنند اما، تمایل به نبستن کمربند در میان رانندگان نوجوان و جوان زیاد است. از سپتامبر سال 2013 تاکنون در 33 ایالت آمریکا قانون سختگیرانه‌ای به اجرا در‌آمده که برمبنای آن خودرو رانندگانی که کمربند ایمنی نمی‌بندند، به طور کامل توقیف می‌شود. مطابق قانون، هر راننده متخلف می‌بایست به دلیل تخلف خود مجازات شود و جریمه بپردازد. کانادا، امارات متحده عربی، هندوستان و... از جمله کشورهایی هستند که در سال‌های اخیر با افزایش جریمه‌های رانندگی کوشیده‌اند آمار تصادفات و حوادث رانندگی را به حداقل برسانند.

به عنوان مثال از ابتدای سپتامبر سال 2015 میلادی تمامی جریمه‌های رانندگی در انتاریوی کانادا افزایش پیدا کرد. طبق مقررات جدید رانندگی بدون دقت (در حال ارسال متن، صحبت با موبایل، در حال مستی و...) بین 100 تا 400 دلار جریمه نقدی در پی دارد و سه امتیاز منفی در پرونده رانندگانی که گواهینامه دائمی دارند، ثبت می‌شود. برای رانندگان در حال تعلیم، جریمه اولین تخلف 30 روز تعلیق در دریافت گواهینامه و دومین تخلف، 90 روز تعلیق است و در صورت بروز مجدد تخلف گواهینامه فرد باطل می‌شود و ناگزیر است برنامه آموزشی خود را مجدد از سر بگیرد. اگر رانندگی در چنین شرایطی باعث به خطر افتادن دیگر خودروها یا عابران پیاده شود جریمه‌ای تا سقف دو هزار دلار و حتی شش ماه زندان در انتظار راننده متخلف خواهد بود و ممکن است به مدت دو سال از داشتن گواهینامه محروم شود. دلیل این سختگیری، افزایش میزان حوادث و تصادفات ناشی از حواس‌پرتی رانندگان در چند سال گذشته است. وزارت حمل و نقل کانادا می‌گوید مرگ و میر ناشی از صحبت کردن با تلفن همراه تا پایان سال 2016 از مرگ و میر به دلیل مصرف الکل پیشی خواهد گرفت. سیاستگذاران جریمه‌های جدید نیز معتقدند بر مبنای آمارها و مطالعات انسانی، جریمه‌های سنگین بهترین راهکار برای کاهش استفاده از تلفن همراه حین رانندگی است.

مجموعه این راهکارها نشان می‌دهد هر جا نیاز است رفتارهای صحیح در رانندگی شکل بگیرد، قوانین به کمک آمده‌اند و با سختگیری و ضمانت اجرایی بالا، به اصلاح معضلات کمک کرده‌اند. اما آیا تدوین و اعمال قانون به‌تنهایی می‌تواند موثر واقع شود؟

واقعیت این است که وقتی از افراد می‌پرسیم چرا قانون را رعایت می‌کنند پاسخ آنها از دو حال خارج نخواهد بود: نخست؛ برای پرهیز از پیامدها یا مجازات‌های قانونی. این پاسخ توضیحی اقتصادی یا ابزاری دارد. برمبنای این توضیح، رانندگان روی خط عابر پیاده توقف نمی‌کنند چون قانون آنها را موظف کرده و اگر چنین کنند جریمه خواهند شد. در اینجا دو نکته وجود دارد. یکی نقش ضمانت اجرایی قانون و دیگری مشروعیت آن. قانونی که ساز و کار مناسب برای اعمال و اجرای آن اندیشیده نشده باشد، بی‌تردید نمی‌تواند شهروندان را به تبعیت از خود وادارد. نکته مهم دیگر بحث مشروعیت است. قانون، قانونگذار و اجراکننده آن نیز باید در نظر شهروندان مشروعیت داشته باشند. عدم مشروعیت هر کدام از این عوامل (از نظر شهروندان) می‌تواند راه را برای نقض قوانین باز کند.

و پاسخ دوم افراد بی‌تردید منشاء جامعه‌شناختی دارد. آنها از قوانین تبعیت می‌کنند چراکه معتقدند به نفع آنان و دیگر شهروندان است. فرد می‌پذیرد که تصمیمات و رفتارهای وی روی سرنوشت دیگران و کل جامعه تاثیر دارد بنابراین با پذیرش مسوولیت خود در قبال جامعه از قانون پیروی می‌کند.
به نظر می‌رسد هیچ کدام از این دو عامل بدون دیگری نمی‌توانند به تغییرات پایدار در رفتارهای اجتماعی افراد منجر شوند؛ خواه این رفتار مشارکت سیاسی باشد یا رانندگی ایمن. بنابراین قانون، بدون مشروعیت و بدون تقویت احساس مسوولیت اجتماعی نمی‌تواند روی رفتارهای شهروندان تاثیر بگذارد. و متقابلاً، احساس مسوولیت اجتماعی باید در حضور قوانین و مقررات مناسب و جدی شکل بگیرد.

این رانندگان خشن
آنچه در قانون پیش‌بینی نمی‌شود و در حین رانندگی نیز توسط هیچ پلیس و ناظری قابل کنترل نیست، شرایط روحی و روانی رانندگان است. اغلب رانندگان از تاثیر استفاده از تلفن همراه یا نبستن کمربند ایمنی یا رانندگی در سرعت بالا بر امنیت رانندگی آگاهند، اما به دیگر عواملی که حتی می‌تواند خطرات بیشتری ایجاد کند، توجه کمتری دارند. رانندگی به خودی خود فعالیتی تنش‌زاست چراکه پرخطر است. به علاوه هر راننده مقصدی در ذهن دارد و برای رسیدن به مقصد مسیر و زمانی را پیش‌بینی می‌کند. بنابراین هر عاملی که مانع از رسیدن به موقع او به مقصد شود، حال ترافیک سنگین باشد یا چراغ قرمز طولانی یا رانندگانی که آهسته می‌رانند، می‌تواند او را دچار واکنش‌های عصبی کند. خستگی، استرس، افسردگی یا حتی خوشحالی و هیجان نیز تاثیر زیادی بر کیفیت رانندگی افراد دارند و می‌توانند در رفتارهای راننده اختلالاتی ایجاد کنند که پیامدهای آن دست کمی از نوشیدن الکل یا استعمال مواد مخدر ندارد!

در مواردی که فرد تحت تاثیر احساسات و هیجانات رانندگی می‌کند سرعت دید یا واکنش وی دچار اختلال می‌شود، ممکن است موقعیت مکانی خویش را تشخیص ندهد، تصمیمات آنی بگیرد و رفتارهای پرخطر از خود نشان دهد؛ حتی ممکن است در شرایط بدتر مهارت‌های اصلی رانندگی را از دست بدهد. به همین دلیل، آموزش رانندگان برای خودآگاهی و هوشیاری نسبت به شرایط روحی و روانی حین رانندگی می‌تواند تاثیر چشمگیری بر کاهش تخلفات و بروز حوادث داشته باشد.
یکی دیگر از پدیده‌های تلخی که در همه جای دنیا مشاهده می‌شود، نزاع و درگیری رانندگان است که گاهی به صدمات جدی مالی و جانی آنان منجر می‌شود. مطالعاتی که در آمریکا انجام شده نشان می‌دهد بیش از نیمی از رانندگان این درگیری‌ها را تجربه کرده‌اند؛ یا خودشان با دیگران درگیر شده‌اند و یا در اثر خشونت دیگر رانندگان آسیب دیده‌اند. اداره امنیت بزرگراه‌ها در آمریکا گزارش می‌دهد سالانه صدها تصادف، تنها به دلیل عصبانیت رانندگان و درگیری آنان با سایرین رخ می‌دهد. مشکل از آنجا آغاز می‌شود که رانندگان رفتارهای دیگران را به جای آنکه ناشی از خطای سهوی یا عدم مهارت بدانند، کاملاً شخصی و عامدانه تلقی می‌کنند و رفتارهای تلافی‌جویانه و خشن از خود بروز می‌دهند. سرخوردگی‌های اجتماعی، تنگنا و فشارهای اقتصادی و احساس عدم امنیت نیز بر این رفتارها می‌افزاید؛ بی‌دلیل نیست که در رتبه‌بندی کشورها، آمده است بدترین رانندگان در کشورهای در حال توسعه، خشن و تهاجمی رانندگی می‌کنند. این همان جایی است که به جای افزایش جریمه‌ها، به برنامه‌های مداخله‌ای اجتماعی نیاز است.