از بحران فیلترینگ تا پنهان کاری خطرناک به روایت کامبیز نوروزی و عمادالدین باقی | الگوی مواجهه دولت با رسانه تکرار رفتارهای گذشته است
به گزارش اقتصادنیوز، دفتر توسعه آموزش رسانه نشست تخصصی «اخبار جعلی؛ تغییر مرز حقیقت و انحراف قضاوت» را در محل سالن شهدای رسانه برگزار کرد. در این برنامه، عمادالدین باقی، پژوهشگر حقوق بشر، کامبیز نوروزی، مدرس حقوق مطبوعات و افشین امیرشاهی، روزنامه‌نگار به دعوت دفتر توسعه آموزش رسانه حضور یافتند و درباره پدیده اخبار جعلی، نسبت آن با سیاست‌گذاری و فیلترینگ، و راهکارهای مقابله با این معضل اجتماعی به بحث و گفت‌وگو پرداختند.
در ادامه، بخش‌هایی از سخنان مهمانان و کامبیز نوروزی را می‌خوانید که از بحران فیلترینگ، ساختار سیاست رسانه‌ای در ایران، و چگونگی برخورد منطقی با اخبار جعلی سخن گفت.
نوروزی در بخشی از اظهارات خود تأکید کرد که «خواست ایران برای رفع فیلتر از تلگرام از همه کشورهای جهان بیشتر است»، زیرا به باور او، درک درستی از رابطه میان آزادی، قانون و شفافیت در فضای رسانه‌ای شکل نگرفته است.
فیک‌نیوز نتیجه سیاست‌های غلط رسانه‌ای است
کامبیز نوروزی درباره اوضاع حاکم بر فضای رسانه و خبر اینطور توضیح داد: «وقتی دارویی را که نیاز دارید در داروخانه پیدا نمی‌کنید، ناگزیر هستید به ناصرخسرو بروید و دارویی را بخرید که معلوم نیست درست است یا نه، تاریخ مصرف دارد یا ندارد، یا حتی برندِ درج‌شده روی آن واقعی است یا جعلی. اکنون این وضع به فضای خبر هم سرایت کرده است. وقتی مخاطب امکان دسترسی به منابع درست خبری ندارد، ناچار است از منابع غیررسمی استفاده کند. این فضا را خود سیاست‌های نظام سیاسی در ایران ایجاد کرده است. همه می‌دانند تیراژ مطبوعات تا چه اندازه پایین آمده است. بحران اقتصادی، ناامنی اقتصادی سیاسی و فشارهای امنیتی باعث شده مطبوعات دیگر قادر نباشند نیازهای خبری مخاطبانشان را تأمین کنند. همین کمبودها است که بازار ناقصی را شکل داده و عده‌ای از آن سوءاستفاده می‌کنند.»
اقتصادنیوز: هر روز خبر تازه‌ای از پشت درهای بسته تصمیم گیری درباره فیلترینگ بیرون می‌آید. دولت می‌گوید در حال مذاکره است، شورای نگهبان منتظر متن توافق مانده، مجلس نظر نهایی نمی‌دهد و ذی‌نفعان فیلتر هم مانع‌تراشی می‌کنند؛ نتیجه، ادامه بلاتکلیفی در یکی از حساس‌ترین پرونده‌های فضای مجازی کشور است.
از رادیو تا فکس؛ تاریخ تکرار محدودیت رسانه در ایران
او با اشاره به پیشینه تاریخی برخورد حکومت‌ها با رسانه افزود: «در ایران، در تمام دوران دولت مدرن، حکومت‌ها از رسانه‌های جدید بیم داشته‌اند. هرگاه رسانه‌ای تازه وارد کشور شده، نخست با سد و محدودیت مواجه شده است. زمانی که رادیو وارد ایران شد، شهربانی بیانیه داد که نصب آنتن باید با مجوز باشد. در خانه‌های قدیمی، آنتن‌هایی روی پشت‌بام نصب می‌شد که باید مجوز شهربانی می‌داشتند و حتی جابه‌جایی آن از مکانی به مکان دیگر نیز نیازمند مجوز بود. همین روند در مورد مطبوعات و تلویزیون هم تکرار شد. نخستین تلویزیون ایران خصوصی بود و به حبیب صابری تعلق داشت، اما خیلی زود تعطیل و تلویزیون انحصاری ایجاد شد. بعدها وزارت مخابرات در دوره ابتدایی فعالیت خود حتی خرید و فروش دستگاه فکس را مشروط به مجوز کرد. قانون منع نگهداری تجهیزات ماهواره‌ای را هم که همه می‌شناسند؛ قانونی که طبق آن، تقریباً تمام ایرانیان مجرم‌اند.
این رویکرد انکاری، موجب شد ایران در برابر انقلابی بزرگ در عرصه ارتباطات غافل بماند. امروز همه می‌توانند تولیدکننده و مصرف‌کننده محتوا باشند، اما الگوی مواجهه دولت با رسانه هنوز تکرار همان رفتار دهه‌های گذشته است.»
فیلترینگ، عامل اصلی رشد اخبار جعلی
نوروزی با انتقاد از سیاست فیلترینگ گفت: «به‌جای آنکه پدیده اجتماعی را بفهمیم و به رسمیت بشناسیم تا بتوانیم آن را سازماندهی کنیم، از ابتدا سراغ فیلتر رفتیم. از نخستین روزهای دسترسی به وب در دهه هفتاد، فیلترینگ آغاز شد، بی‌آنکه نتیجه‌ای داشته باشد. اکنون بین ۴۰ تا ۵۰ میلیون کاربر تلگرام داریم، حدود ۳۰ میلیون نفر در اینستاگرام فعال‌اند و سه میلیون نفر در توییتر. در حالی که همه با فیلترشکن وارد می‌شوند، چگونه می‌خواهیم این تناقض را توجیه کنیم؟ موضع انکاری نظام سیاسی در برابر وب، قدرت سازماندهی فضای مجازی را از بین برده است. در واقع عامل اصلی رشد فیک‌نیوزها در ایران خود دولت است.»
اقتصادنیوز: جلال رشیدی کوچی، نماینده اسبق مجلس شورای اسلامی معتقد است ماجراهای اخیر درباره شروط بازگشایی تلگرام، بیش از آنکه مسیر گفت‌وگو و تفاهم باشد، نشانه‌ای از تداوم سیاست تعلیق و ابهام در فضای مجازی ایران است.
قوانین موجود کافی‌اند، اما بد تفسیر می‌شوند
وی درباره نحوه برخورد قانونی با اخبار جعلی گفت:«در ایران، برای مقابله با اخبار جعلی نیازی به تصویب قوانین جدید نیست. ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی به‌روشنی امکان برخورد با مطالب غیرواقعی را فراهم کرده است. اما مصوبه سال ۱۳۹۹ شورای عالی فضای مجازی با تعریفی مبهم، مشکلات تازه‌ای آفریده است.
در آن مصوبه آمده: «هرگونه اطلاعات و محتوای خبری منتشرشده در فضای مجازی که ما‌به‌ازایی در واقعیت نداشته باشد، خلاف واقع محسوب می‌شود.»، این نگارش نادرست است و باعث سوءتعبیر می‌شود. در روزنامه‌نگاری، تحریف مفهومی دیگر دارد؛ تنظیم متفاوت خبر در رسانه‌های مختلف تحریف نیست. از سوی دیگر، مصوبه یادشده با عباراتی مبهم مانند «کاهش ثبات، انسجام و اعتماد» می‌تواند هر نقدی را مصداق جرم تلقی کند.»
جرم مشهود رسانه‌ای وجود ندارد
نوروزی در بخش دیگری از سخنان خود تأکید کرد: «بر اساس قوانین ایران، جرم رسانه‌ای ذاتاً مشهود نیست، زیرا انتشار خبر به‌صورت عمومی انجام می‌شود و برای مشاهده آن نیازی به کشف نیست. اگر بگوییم جرم رسانه‌ای مشهود است، باید هر مأمور نیروی انتظامی بتواند روزنامه‌ها را توقیف کند! این نگاه غیرحقوقی، همان سردرگمی‌ای است که در فضای مجازی هم وجود دارد. طبق ماده ۴ قانون مجازات اسلامی، اگر جرمی در خارج از کشور رخ دهد اما نتیجه‌اش در ایران حاصل شود، رسیدگی با محاکم جمهوری اسلامی است. بنابراین طرح مسائلی چون مسئولیت تلگرام یا اینستاگرام، اساساً برداشت نادرستی از مفهوم جرم در رسانه است. مجرم کسی است که عمل نشر را انجام داده، نه مدیر جلسه، نه مدیر پلتفرم.»
راه‌حل واقعی؛ شفافیت به‌جای سانسور
او با اشاره به ناکارآمدی رویکرد فعلی افزود:«امروز نهادهای صنفی مثل انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران، با حمایت دولت می‌توانند در معرفی منابع معتبر نقش ایفا کنند. همان‌طور که سازمان نظام پزشکی یا اداره استاندارد فهرست اقلام غیرمجاز را منتشر می‌کنند، می‌توان در عرصه رسانه نیز چنین سازوکاری ایجاد کرد تا مردم بدانند به چه منابعی اعتماد کنند. اما متأسفانه چنین کاری انجام نمی‌شود، زیرا هدف اصلی، نه مقابله با فیک‌نیوز، بلکه حراست از نظام پنهان‌کاری سیاسی است.»
اقتصادنیوز: حامد بیدی، کنشگر و فعال حوزه اینترنت، می گوید: به نظر من شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد در حال حاضر نوعی زمینه‌سازی برای رفع فیلترینگ در حال شکل‌گیری است.
معامله با فیک‌نیوزها؛ پنهان‌کاری خطرناک
نوروزی در ادامه گفت:«حتی در سال‌های اخیر، نمونه‌هایی دیده‌ام که شرکت‌های بزرگ پس از انتشار خبرهایی علیه خود، با همان صفحات منتشرکننده وارد معامله شده‌اند و از هر دو طرف پول گرفته‌اند! مسئله اصلی ما این نیست که فردی عکسی بی‌حجاب منتشر کرده، بلکه آنچه پنهان می‌شود، ساختار نظام پنهان‌کاری است. گاهی گفته می‌شود در اروپا هم محدودیت‌هایی وجود دارد، اما فراموش می‌کنیم که آنجا آزادی رسانه و آزادی بیان تضمین شده است. اگر همان آزادی‌ها در ایران برقرار شود، دیگر نیازی به فیلترینگ نیست. واقعیت این است که خواست ایران برای رفع فیلتر از تلگرام از همه کشورهای جهان بیشتر است، اما بدون پذیرش آزادی رسانه، هیچ تفاهمی شکل نخواهد گرفت.»
بازخوانی سنت اعتبار خبر در نگاه عمادالدین باقی
در ادامه نشست، عمادالدین باقی با رویکردی تاریخی به مسئله «اعتبار خبر» پرداخت و گفت:«اخبار را می‌توان بر اساس سند و اعتبار دسته‌بندی کرد. در سنت‌های فکری و دینی ما، خبرها به انواع مختلفی چون متواتر، صحیح، حسن و ضعیف تقسیم می‌شوند. خبر ضعیف، خبری است که یکی از شروط اعتبار را از دست داده باشد. این نظام طبقه‌بندی به ما می‌آموزد چگونه باید اعتبار خبر را سنجید، چگونه باید آن را نقد کرد و در تعارض روایت‌ها، کدام خبر را قابل اتکا دانست. این میراث فکری، امروز نیز در مواجهه با اخبار جعلی می‌تواند راهگشا باشد.»
افشین امیرشاهی نیز در پایان این نشست با اشاره به ضرورت ارتقای سواد رسانه‌ای و ایجاد نهادهای واسط اعتمادسازی گفت:«برای مقابله با اخبار جعلی، صرفاً باید قانون‌گذاری کرد و مردم را به سمت منابع رسمی بازگرداند. اما این کار بدون اصلاح سازوکار اقتصادی رسانه‌ها و بازنگری در سیاست‌های ارتباطی ممکن نیست. امید است در ادامه این سلسله نشست‌ها، مجموعه‌ای از راه‌حل‌های عملی و بومی استخراج شود تا بتوان اعتماد عمومی را بازسازی کرد.»
فیک‌نیوز، محصول پنهان‌کاری است نه تکنولوژی
نشست «اخبار جعلی؛ تغییر مرز حقیقت و انحراف قضاوت» به این موضوع پرداخت که مسئله فیک‌نیوز در ایران نه تنها ریشه در فضای مجازی دارد، بلکه محصول مستقیم سیاست‌های رسانه‌ای و اقتصادی است. سخنان کامبیز نوروزی بر تضاد میان فیلترینگ و واقعیت اجتماعی تأکید داشت، و عمادالدین باقی نیز یادآور شد که سنت‌های فکری ایران از دیرباز ابزارهایی برای سنجش اعتبار خبر در اختیار داشته‌اند. در پایان، با تأکید افشین امیرشاهی بر لزوم آموزش عمومی و نهادسازی مدنی، امید می‌رود نتایج این نشست‌ها به تدوین سیاست‌های روشن‌تر و واقع‌بینانه‌تری در حوزه رسانه بینجامد.
ارسال نظر