سوت پایان صبر استراتژیک ایران در برجام

به گزارش اقتصادنیوز، علی‌رغم تصور غالب مبنی بر بازگشت سریع و بی‌قید و شرط دولت جو بایدن به توافق هسته‌ای، دولت جدید ایالات متحده برای این کار هیچ‌گونه تعجیلی از خود نشان نداده است.

حتی پیشنهاد ضمنی محمدجوادظریف برای بازگشت هم‌زمان دو کشور به تعهدات با مشارکت اتحادیه اروپا مورد استقبال تیم بایدن قرار نگرفت. به همین مناسبت شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا با انتشار تحلیلی به قلم علیرضا اشراقی به بررسی این وضعیت پرداخته و با تاکید بر اجماع صورت گرفته در تهران تلاش دارد آمریکایی‌ها و شرکای اروپایی را به بازگشت سریع به برجام فراخواند.

علیرضا اشراقی، مدیر پروژه در موسسه گزارش جنگ و صلح و پژوهشگر مدعو در مرکز مطالعات اسلامی و خاورمیانه در دانشگاه کارولینای شمالی است.

سوت پایان برای صبر استراتژیک

امیدهای اولیه نسبت دولت بایدن در تهران -به ویژه از جهت کاهش محدودیت‌های اقتصادی- در حال از بین رفتن است. اگر چه رئیس‌جمهور جدید مستقر در کاخ‌سفید دائم از قصدش نسبت به بازگشت به برجام سخن می‌گوید، اما رهبران ایران تصور دیگری دارند، چرا که تغییر محسوسی در کارزار فشارحداکثری علیه ایران به وجود نیامده است. در حالی که هم‌چنان احتمال احیای توافق وجود دارد، اما به نظر می‌آید که مسئله در طی یک روند شبه ماراتن انجام خواهد شد و نه در طی یک مسابقه دو سرعت.

ایجاد اتفاق‌نظر میان رهبران ایران در مورد مزایای دیپلماسی با غرب امری عموما دشوار است، اما در حال حاضر تهران در مورد یک نکته توافق وجود دارد: تهران باید به صبر استراتژیک خود در اجرای برجام خاتمه دهد. اگر چه لحن سخن در میان اردوگاه‌های سیاسی در تهران متفاوت است، با این حال نخبگان سیاسی اکنون به طور کلی در این مسئله هم‌عقیده هستند که ایران نباید اجازه دهد که بار دیگر توسط ایالات متحده فریب داده شود -و تا زمانی که واشنگتن تضمین ندهد که تحریم‌ها را ملغی می‌کند، تهران نباید اقدامی برای معکوس ساختن برنامه هسته‌‌ای خود بکند.

ناکامی سیاست درهای باز

از زمان انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در نوامبر 2020، تهران درها  را برای بازگشت آمریکا به تعهدات خود تحت برنامه جامع اقدام مشترک (JCPOA) گشوده و چندین مسیر برای دستیابی به این هدف ارائه داده است. جواد ظریف، پیشنهاد کرد اتحادیه اروپا، به عنوان هماهنگ‌کننده‌ی کمیسیونِ مشترکِ تاسیس‌شده بر اساس این توافق نامه، می‌تواند تسهیل‌گری بازگشت به تعهدات را رقم بزند -این نشان دهنده تغییر موضع از سوی تهران است که تاکید داشت ابتدا واشنگتن باید همه تحریم‌ها را لغو کند تا ایران هم به تعهدات خود بازگردد. با این حال پاسخ ایالات متحده انعطاف‌نا‌پذیرتر به نظر می‌رسد -مقامات دولت بایدن اصرار دارند که پیش از لغو تحریم‌ها، این ایران است که باید به تعهدات خود منطبق بر توافق بازگردد.

هفته گذشته، مقامات ایرانی اعلام کردند از 23 فوریه ، قانونی را اجرا می‌کنند که دولت را ملزم به کاهش بیش‌تر تعهدات برجامی می‌کند. از همه مهم‌تر، تعلیق اجرای داوطلبانه برخی از بازرسی‌های بین‌المللی از تاسیسات هسته‌ای است. تنها پس از این اعلام بود که ایالات‌متحده یک سری حرکات نمادین را انجام داد تا در قبال تهران از خود نرمش نشان دهد. به عنوان مثال، جو بایدن اظهار کرد ایالات متحده  آماده است تا مجددا در مذاکرات با طرف‌های برجام شرکت کند. روزنامه کیهان این اقدام را ناشی از اولتیماتوم ایران معرفی کرد.

سیگنالی قاطع علیه بلاتکلیفی آمریکایی‌ها

در حال حاضر بازیگران قدرت در ایران به جای نگرانی از موضع رقبای داخلی، بیشتر از این نگرانند که شکاف در تیم بایدن، باعث تردید در ایالات متحده در مورد بازگشت به برجام شده است. حتی دولت روحانی نسبت به تمایل بایدن برای بازگشت به توافق هسته ای اصلی با احتیاط بیش‌تری برخورد می‌کند، چرا که بیمناک است پیشنهاد مذاکرات اخیر از سوی آن‌ها، تنها به این نیت پذیرفته شود که ایران را به پذیرفتن شرایط گسترده‌تری وادار کند. هر چند تصمیم اخیر ایران در مورد کاهش دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی‌اتمی توسط پارلمان اصول‌گرا طراحی شده، اما در غیر این صورت هم دولت روحانی احساس می‌کرد چاره‌ای ندارد جز آن که علیه بلاتکلیفی ایالات متحده در مورد چگونگی و زمان بازگشت به برجام سیگنالی قاطع ارسال کند.

تاکنون ایران منتظر اقداماتی از سوی دولت بایدن بوده که نشان دهد در پیوستن مجدد به برجام جدی است. اما اقداماتی که ایالات متحده در روزهای اخیر اتخاذ کرده، عمدتا در تهران به عنوان اقداماتی نمادین ارزیابی می‌شود تا ماهوی –اقداماتی از قبیل کاهش محدودیت‌های سفر برای دیپلمات‌های ایرانی در نیویورک و لغو تلاش ناموفق دولت ترامپ برای به کار انداختن مکانیزم ماشه.

در روزهای اخیرگزارش شده ایران در مذاکراتش با کشورهای شرق آسیا در مورد دسترسی به حساب‌های مسدودشده‌اش در این کشورها پیشرفت‌هایی داشته است. اگر این مذاکرات نتیجه‌بخش باشد، می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که دولت بایدن نسبت به دسترسی ایران به این وجوه برای اهداف بشردوستانه از خود انعطاف نشان می‌دهد. ایران ممکن است چنین اقداماتی توسط بایدن را راهی منطقی برای شروع گفتگوهای فنی در مورد چگونگی اجرای مجدد توافق هسته‌ای بداند –توافقی که با ابتکار عمل اتحادیه اروپا صورت می‌گیرد.

دیپلماسی و سیاست داخلی

ایران در حالی برای پایبندی خود به برجام ضرب‌الاجل تعیین کرده که تنور سیاست داخلی کشور با انتخابات پیش رو روز به روز گرم‌تر می‌شود. اصول‌گرایان با توجه به مشارکت نسبتا پایین در انتخابات مجلس در سال گذشته، نسبت به کسب یک پیروزی آسان در این رقابت امیدوارند. با این خوش‌بینی‌ آن‌ها ممکن است بسیار زودهنگام باشد. در سال 2013 هم آن ها به پیروزی‌شان تقریبا مطمئن بودند، اما در کم‌تر از دو ماه پیش از آن انتخابات روند ماجرا تغییر پیدا کرد.

اغلب ایرانی‌ها تا چند هفته مانده به انتخابات هنوز تصمیم نگرفته‌اند که به چه کسی رای دهند. در یک نظرسنجی ملی که توسط مرکز افکارسنجی ایسپا در دسامبر 2020 انجام شد، بیش از 38 درصد از پاسخ‌دهندگان گفتند «اگر شرایط اقتصادی بهبود یابد» ممکن است در انتخابات شرکت کنند. بدین ترتیب در میان تندروها این نگرانی وجود دارد که بازگشت سریع آمریکا به برجام و کاهش تحریم‌ها ، احتمال پیروزی یکی از نامزدهای نزدیک به روحانی را افزایش دهد. به همین دلیل است که برخی از مفسران عقیده دارند اصول‌گرایان تصور می‌کنند باید مانع تلاش‌های روحانی برای ترغیب ایالات متحده برای کاهش تحریم‌ها تا پیش از انتخابات شوند.

از نظر تئوریک این یک حرکت دقیقا ماکیاولیستی تلقی می‌شود. با این حال، این تحلیل لزوماً با واقعیت‌های سیاسی کنونی ایران مطابقت ندارد. بیش‌تر نخبگان ایرانی از هر گرایش سیاسی تمایل دارند از شدت فشارها بر اقتصاد کاسته شود و نسبت به تاثیر تحریم‌های آمریکا در این باب کاملا آگاهند. از نظر آن‌ها، بهتر است این اتفاق همین امروز بیافتد و نه فردا.

موضع تندروها

رسانه‌های تندرو برای ظریف و تیمش هورا نمی‌کشند، اما او را مورد سرزنش نیز قرار نمی‌دهند. حتی سردبیر روزنامه جوان توافق فنی اخیر روحانی با آژانس بین المللی‌انرژی هسته‌ای را اقدامی هوشمندانه خوانده است. روزنامه کیهان نیز با احتیاط از این مسئله پشتیبانی کرده است. در حال حاضر، فقط یک اقلیت رادیکال در نظام سیاسی ایران با احیای برجام مخالف هستند. سعید جلیلی، مذاکره کننده ارشد پیشین هسته‌ای ایران (و رقیب احتمالی در انتخابات آینده)، نماینده این اقلیت است.

با این حال ، به طور گسترده‌تر ، رقبای روحانی ترجیح می دهند روی برجام بیش از حد قمار نکنند. آن‌ها نمی‌خواهند سرزنش‌ها بابت مشکلات اقتصادی ایران به گردن آن‌ها بیفتد. از طرف دیگر، آن‌ها معتقدند عدم رضایت عمومی از روحانی و یارانش به حدی بالاست که حتی احیای برجام نیز آن را موجب محبوبیت آن‌ها نمی‌شود -و به همین دلیل  موضع‌گیری علیه برجام سود چندانی ندارد. دیگر آن‌که، آن‌ها ابزارهای دیگری در اختیار دارند تا ائتلاف طرفداران روحانی را -که بسیار شکننده است- قبل از انتخابات تضعیف کنند. یکی از این ابزارها تغییر در لایحه بودجه پیشنهادی دولت برای سال آینده است -که در صورت اجرای آن، نرخ ارز و بر قیمت کالاهای اصلی در ماه‌های منتهی به انتخابات افزایش می‌یابد. این می‌تواند رای‌دهندگان را نسبت به اردوگاه روحانی بیش‌تر دلسرد کند.

مسئله فوری ایران

نتایج انتخابات ایران می‌تواند در تعامل این کشور با ایالات متحده و اروپا و فضای سیاسی تهران تأثیر بگذارد، اما بعید به نظر می‌رسد مهم‌ترین عامل در موفقیت دیپلماسی برجام باشد. اکنون در ایران یک توافق کلی وجود دارد که این کشور باید توافق هسته‌ای را با دولت بایدن تثبیت کند‌ و بدین ترتیب اقتصاد را بازسازی کند. مسئله فوری برای رهبران ایران این است که آیا ایالات متحده مجدداً به توافق می پیوندد، بدون این‌که بخواهد مفاد آن را تغییر دهد.

بسیار بعید است که ایالات متحده و اروپا بتوانند توافق گسترده‌تری با ایران منعقد کنند، مگر این‌که ابتدا برجام اصلی به طور کامل احیا شود -تحت دولت فعلی یا دولت بعدی تهران.

هرچه آمریکا برای پیوستن به برجام بیش‌تر تعلل کند ، پشتیبانی‌ها از تسریع در برنامه هسته‌ای در تهران بیش‌تر می‌شود. در هفته‌های آتی تلاش‌های اروپا و ایالات متحده باید متمرکز بر بازگشت سریع به برجام باشد نه انتظار فرمول جدید و غیرمنتظره‌ای از توافق هسته‌ای با ایران.