ارمغان نزدیکی به پکن و مسکو برای ایران

به گزارش اقتصادنیوز ، روابط رو به گسترش ایران با مسکو وپکن علاوه بر آن‌که در راستای سیاست «نگاه به شرق» تلقی می شود، به نوعی اتحاد میان تجدیدنظرطلبان علیه نظم بین‌المللی موجود تصور می‌شود.

دیوید کلاد، تحلیل‌گر امور بین‌الملل با انتشار یادداشتی در روزنامه وال استریت ژورنال این موضوع را مورد بررسی خود قرار داده است.

از جزیره ثبات به پرچم‌دار عدم تعهد به شرق و غرب

در شب سال نو میلادی در سال 1977، جیمی کارتر، رئیس جمهور وقت ایالات متحده، در سالن ضیافت پر زرق و برق کاخ نیاوران تهران از جا برخاست تا پیوندهای عمیق بین ایالات متحده و ایران را تبریک بگوید. در برابر دیدگان محمدرضاشاه پهلوی نگاه، کارتر پادشاه و جامعه مدرن ایران را ستود و خطاب به میزبان خود گفت: «ایران به رهبری شاه، جزیره ثبات در یکی از آشفته‌ترین مناطق جهان است».

اما به فاصله چند ماه انقلابی در ایران به پا خاست که شاه را ساقط و روابط نزدیک ایران با واشنگتن را از هم گسست. دشمنان واشنگتن در طول جنگ سرد -مسکو و پکن- به عنوان متحدان بالقوه در حال ظهور جذابیت برای جمهوری اسلامی کمی داشتند. اتحاد جماهیر شوروی که در همان سال انقلاب ایران به افغانستان حمله کرده بود، «متجاوزان ستمگر» خوانده شد و چینی که در حال ایجاد روابط نزدیک‌تر با شاه بود، «امپریالیست» نامیده می‌شد و حکومت متعهد به شعار «نه شرقی و نه غربی» بود تا یک کشور اسلامی ناب و عاری از دخالت خارجی بسازد.

در کوران تغییر ژئوپلیتیکی گسترده و نزدیکی به پکن و مسکو

اما امروز، ایران برخلاف شعارهای بیش از چهار دهه پیش، در کوران یک تغییر ژئوپلیتیکی گسترده قرار دارد. ایران در حال ایجاد روابط نزدیک‌تر با روسیه و چین است و امیدوار است که مشکلات اقتصادی خود را کاهش و یک محور قدرتمند جدید از قدرت‌های تجدیدنظرطلب ایجاد کند که قادر به رویارویی با غرب به رهبری ایالات متحده باشد.

نشانه شگرفی از این تغییر را در ماه مارس شاهد بودیم، زمانی که پکن میانجی‌گری توافق احیای روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان سعودی را به عهده گرفت. این اتفاق شگفت‌انگیز ایران در بحبوبحه روابط نظامی رو به گسترش تهران و مسکو به وقوع پیوست.

راهبرد مشترک جبهه تجدیدنظرطلبان

راهبردی که ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران از سال گذشته به ولادیمیر پوتین و شی جین‌پینگ، هم‌تایان روسی و چینی خود، ارائه کرده، توصیه به مقاومت مشترک در برابر تهدیدی که هر سه طرف با آن مخالفند: محاصره نظامی و تحریم گسترده اقتصادی توسط ایالات متحده و متحدانش.

رئیسی در ماه ژانویه در اولین سفر یکی از رهبران ایران به پکن در دو دهه اخیر گفت: «مقاومت تهدید را به فرصتی برای پیشرفت تبدیل می‌کند، در حالی که عقب‌نشینی در برابر تهدید تنها به شکست منجر می‌شود».

ارمغان نزدیکی به پکن و مسکو؛ در پی یک نظم بین‌المللی موازی

نزدیک ایران به روسیه و چین به خوبی می‌تواند برای سال‌ها ثبات را برای حکومت به ارمغان آورد. توافق سال 2015 تهران با قدرت‌های جهانی (موسوم به برجام) شدت تحریم‌های گسترده را کاهش داد، اما دولت ترامپ در سال 2018 از توافق خارج شد و واکنش غرب به اعتراضات داخلی پاییز گذشته، به هر چشم‌اندازی برای پایان تحریم‌های غرب پایان داد. تهران با مشاهده تجربه عراق، افغانستان، لیبی، یمن و سوریه در دهه‌های اخیر، به این درک رسیده که باید از انزوای تحمیل شده توسط واشنگتن خارج شود.

به گفته محمد آیت‌اللهی‌تبار، کارشناس امور ایران در دانشگاه A&M تگزاس: «این هدفی بلندپروازانه است، اما تهران معتقد است که می‌توان یک نظم بین‌المللی موازی برقرار کرد. آن‌ها روسیه و چین را شرکای بزرگی برای ایجاد این نظم بین‌المللی در درازمدت می‌دانند تا آمریکا دیگر نتواند از نظر اقتصادی و نظامی به آنها آسیب برساند». حمایت دو عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل متحد پوشش بین‌المللی بیش‌تری برای تهران به وجود خواهد آورد، بالاخص که فشارها از بابت برنامه هسته‌ای‌اش هم‌چنان وجود دارد.

 علیه نظم تک‌قطبی آمریکایی

روسیه و ایران مدت‌هاست بیش از آن‌که شریک باشند در رقابتی چند صد ساله برای کنترل دریای خزر و مسیرهای تجاری خلیج فارس رقیب یکدیگر بوده‌اند. در قرن نوزدهم، ارتش‌های تزار روسیه شکست های تحقیرآمیزی را به امپراتوری ایران در قفقاز وارد کردند. قرارداد 1907 هم کنترل شمال ایران را برای سال‌ها به مسکو بخشید.

روابط چین و تهران نیز در دوران جنگ سرد بسیار کم بود تا اینکه هوآ گوئوفنگ، رئیس وقت حزب کمونیست در سال 1978، به عنوان یکی از آخرین مقامات خارجی که قبل از فروپاشی رژیم شاه با شاه ملاقات کرد، از تهران دیدار کرد -اقدامی که سوءظن شدید انقلابیون را برانگیخت. اگرچه روابط رسمی از آن زمان شکوفا شده، اما پکن به دلیل روابط تجاری عمیق خود با ایالات متحده و اتکا به واردات نفت از رقبای خاورمیانه‌ای تهران، مد‌ ها در مورد ارتباط نزدیک با ایران مردد به نظر می‌رسید.

به گفته تریتا پارسی، معاون اجرایی موسسه کوئینسی: «اکنون چین و روسیه به دلیل دشمنی مشترک با ایالات متحده و عمل‌گرایی کوتاه‌مدت به تهران نزدیک‌تر می‌شوند. آن‌ها این وجه اشتراک را دارند که نمی‌خواهند تک‌قطبی بودن ایالات متحده را مشخصه تعیین‌کننده نظم جهانی ببینند».

ژنرال مارک میلی، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا، آخرین بار به کنگره گفت: «من این ماجرا را یک اتحاد کامل به معنای واقعی کلمه نمی‌دانم، اما ما شاهد نزدیک‌تر شدن آن‌ها به یکدیگر هستیم و این مشکل‌ساز است. نزدیکی این سه کشور با هم برای سال‌های آینده مشکل‌ساز خواهند بود.»

نگاه به شرق؛ غرب دیگر گزینه نیست

این تصور که ایران باید متحدان و شرکای اقتصادی در خارج از غرب پیدا کند، ابتدا در زمان محمود احمدی‌نژاد، به وجود آمد. در آن زمان، روسیه را به‌عنوان تامین‌کننده بالقوه تسلیحات پیشرفته و چین به‌عنوان منبع فن‌آوری تلقی می‌شد. با این حال، زمانی که استراتژی «نگاه به شرق» تبلیغ شد، تقریباً هیچ‌کس از جمله چین و روسیه آن را جدی نگرفت. در داخل ایران، هم برخی آن را عدول از شعار انقلاب پنداشتند. هم‌سویی نزدیکتر با چین و روسیه با مخالفت سیاستمداران میانه‌روها و طبقات متوسط ایران نیز مواجه شد که خود را از نظر اقتصادی و فرهنگی با غرب نزدیک‌تر می‌بینند. به نظر می‌رسید که امیدهای آن‌ها در سال 2015 با انعقاد برجام نتیجه داد.

اما با خروج ترامپ از برجام و اعمال تحریم‌های شدیدتر، مقامات روابط نزدیک‌تر با مسکو و پکن را دنبال کردند. به گفته پارسی: «ایرانی ها به این نتیجه رسیده‌اند که ایالات متحده به سادگی با ایران کنار نخواهد آمد. یک هم‌گرایی کلی حول این دیدگاه وجود دارد که ایجاد همکاری با غرب یک گزینه نیست».

گسترش روابط با مسکو

شروع جنگ اوکراین، نقطه عطفی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی-نظامی تهران و مسکو (دو کشور تحت شدیدترین تحریم‌ها) بود.در این میان، تهران امیدوار است که مسکو بتواند به تلاش‌هایش برای مدرن‌سازی نیروهای مسلح خود و دفع خطرات اسرائیل یا ایالات متحده را در صورت تصمیم به حمله به تأسیسات هسته‌ای، سرعت دهد.

به گفته الکساندر گابویف، یکی از اعضای ارشد بنیاد کارنگی: «ایران سعی در نزدیکی بیش‌تر به پوتین دارد، چرا که مسکو سلاح‌های پیشرفته‌ای را ارائه می‌کند که ایران احتمالاً نمی‌تواند در هیچ جای دیگری به دست آورد».

انقلابیون ایرانی زمانی تفاوت کمی بین اتحاد شوروی الحادی و غرب منحط مشاهده می‌کردند. اما با پایان جنگ‌سرد، مسکو و تهران رابطه نزدیکی برقرار کردند. از سال 1991 روسیه کم‌درآمد موافقت کرد که راکتور هسته‌ای ایران در بوشهر را تکمیل کند. در ابتدا این رابطه محتاطانه بود و روابط تجاری و حتی نظامی به کندی پیشرفت می‌کرد. اما در طول دهه گذشته با همکاری روسیه و ایران در ارائه کمک‌های نظامی به رئیس‌جمهور سوریه، بشار اسد، در طول جنگ داخلی 12 ساله در این کشور، سرعت بیشتری پیدا کرده است.

روابط دشوارتر با پکن

اما تحکیم روابط با پکن دشوارتر از مسکو است، هر چند گفته تحلیل‌گران، این هدف برای تهران حیاتی‌تر است.

جامعه اطلاعاتی ایالات متحده  در ارزیابی تهدید سال 2023، گزارش سالانه ای که در فوریه منتشر شد، نتیجه گرفت: «در حالی که روسیه در جنگ سرزمینی خود ایالات متحده و برخی هنجارهای نظم بین‌المللی را به چالش می‌کشد، چین این توانایی را دارد که مستقیماً نظم جهانی مبتنی بر قوانین را در هر قلمرو و در مناطق مختلف را به چالش بکشد».

چین بزرگ‌ترین مشتری نفت ایران و بازاری کلیدی است که از فروپاشی اقتصاد تحت تحریم شدید آن جلوگیری می‌کند. بر اساس گزارش شرکت داده‌های کالایی ورتکسا، چین در دسامبر 1.2 میلیون بشکه در روز نفت ایران وارد کرد -130 درصد افزایش نسبت به سال قبل. این خریدها اغلب با تخفیف‌های بالا نسبت به قیمت‌های بین‌المللی انجام می‌شود. پکن هم‌چنین در سال 2021 یک قرارداد همکاری اقتصادی و امنیتی 25 ساله با تهران منعقد کرد.

پکن پس از سال‌ها دوری از مناقشات آشفته خاورمیانه، نقش دیپلماتیک فعال‌تری در منطقه ایفا می‌کند. به گفته تحلیل‌گران، این کشور، هم‌سو با تهران تمایل به مقابله با قدرت ایالات متحده دارد، اما بیم آن دارد که هم‌سویی بیش از حد با جمهوری اسلامی می‌تواند روابط گسترده تر این کشور در خلیج فارس را به خطر بیندازد. پکن بزرگ‌ترین شریک تجاری عربستان سعودی و بزرگ‌ترین خریدار نفت این کشور است -روندی که انتظار می‌رود سرعت بگیرد. ریاض واردات فناوری موشکی حساس از ارتش چین را آغاز کرده است.

چین با اهرم فشار بر ریاض و تهران توانست نقش میانجی را در دستیابی به توافق ماه گذشته بین دو رقیب خاورمیانه‌ای برای احیای روابط دیپلماتیک پس از هفت سال ایفا کند -شاهکاری که انزوای ایران را کاهش و موقعیت واشنگتن را به عنوان قدرت برتر منطقه منطقه به چالش کشید. به گفته پارسی: «چین به جای این‌که برای مخالفت با آمریکا جانب تهران را بگیرد، در عوض به نقش بی‌طرفانه خود ادامه می‌دهد و با سعودی ها به ضرر آمریکایی‌ها بازی می‌کند».

محدویت‌های پیش رو؛ پیمان دفلعی سه‌جانبه؟

با وجود همه نشانه‌ها از تعمیق روابط، محدودیت‌های همکاری ایران با روسیه و مسکو هم‌چنان قابل توجه است. تحلیلگران می گویند سرمایه گذاری مستقیم شرکت‌های روسی و چینی در ایران کم است. هر دو کشور هنوز نگرانند که گره زدن بیش از حد اقتصادشان به ایران آنها را هدف تحریم‌های آمریکا علیه ایران قرار دهد. به گفته پارسی: «همان پویایی که از سال 2012 همکاری اقتصادی روسیه و ایران و همکاری چین و ایران را خنثی کرده ، هنوز وجود دارد و بسیاری از آن‌ها مسلما بدتر شده است».

اگرچه هم‌سویی آن‌ها به دلیل نارضایتی از هژمونی ایالات متحده شکل گرفته، اما هم‌سویی آن‌ها نشانه‌های کمی از یک اتحاد رسمی دارد. تهران در مراحل پایانی پیوستن به سازمان همکاری شانگهای، یک بلوک سیاسی و امنیتی تحت سلطه چین و روسیه است. به گفته نیکول گراجوسکی، یکی از همکاران دانشکده دولتی جان اف کندی هاروارد: «اما اهداف متفاوت و گاه متضاد آ‌ن‌ها همکاری امنیتی عمیق‌تر را دشوار می‌کند. منافع چین لزوماً با ایرانی‌ها هم‌سو نیست و روس‌ها به نوعی مجبور شده‌اند با جدیت بیش‌تری به ایران روی بیاورند من فکر نمی‌کنم که شاهد ظهور یک پیمان دفاعی سه جانبه باشیم«.

برای ایالات متحده، موفقیت ایران در خروج از انزوا نگرانی‌های جدیدی را ایجاد می‌کند. به گفته هنری روم، کارشناس ارشد موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک: «دسترسی تهران به چین یک راه حیاتی اقتصادی فراهم کرده که فوریت  انعقاد یک توافق هسته‌ای با غرب و لغو تحریم‌ها را کاهش داده است. این به وضوح منافع ایالات متحده را تضعیف می‌کند. در عین حال، وعده روسیه برای فروش جنگنده‌های پیشرفته به تهران در سال جاری می‌تواند آن را به تهدید نظامی بسیار مهم‌تری برای ایالات متحده و متحدانش در خاورمیانه تبدیل کند».

روابط رو به رشد ایران با مسکو و پکن شاید آمریکا را از منطقه نراند، اما اتحادهای جدید ممکن است برای مدت نامحدودی گزینه‌های رو به پایان را تمدید کند.