جنگ سرد ترکیه و اسرائیل در شام/ آیا خاورمیانه در آستانه رویارویی تمام عیار میان آنکارا و تل‌آویو قرار دارد؟

به گزارش اقتصادنیوز، فارن افرز با انتشار یادداشتی مدعی شد، دسامبر گذشته، ائتلافی از گروه‌های شورشی به رهبری «هیات تحریر الشام» (HTS) به‌طور غیرمنتظره‌ای بشار اسد، که خانواده‌اش برای پنج دهه بر این کشور حکومت کرده بود، سرنگون کرد. رژیم جدید در دمشق، کشوری را به ارث برده که در پی یک جنگ داخلی ۱۳ ساله ویران شده است. احمد الشرع، رهبر تحریر الشام، اکنون اداره سوریه را در دست دارد و قدرت‌های خارجی در تلاش‌اند رفتار او را هدایت کنند. دو بازیگر رد همسایگی سوریه—اسرائیل و ترکیه—از خلأ قدرت به‌وجودآمده بهره گرفته و در سوریه حضور یافته‌اند، اما هم‌اکنون نیز درگیر اصطکاک و رقابت با یکدیگر هستند.

زورآزمایی دو رقیب

این نشریه در ادامه آورد، ترکیه به‌عنوان بازیگر نظامی غالب در سوریه ظاهر شده است. از سال ۲۰۱۹، تحریر الشام  کنترل استان ادلب در شمال غرب سوریه را در اختیار دارد و آنکارا سال‌ها به‌طور غیرمستقیم از این گروه حمایت کرده، از جمله با ایجاد یک منطقه حائل در شمال سوریه که این گروه را از حملات نیروهای اسد محافظت می‌کرد. اکنون ترکیه خواهان نفوذی فراتر از گذشته در سوریه است تا بتواند رویای خودمختاری کردها را که در خلال جنگ داخلی رشد یافته، سرکوب کند و زمینه بازگشت سه میلیون پناه‌جوی سوریِ ساکن ترکیه را فراهم سازد. از سوی دیگر، اسرائیل نیز خواهان افزایش نفوذ خود در سوریه است. هرچند اسرائیل پس از جنگ یوم‌کیپور در سال ۱۹۷۴ توافق‌نامه‌ای با سوریه برای عقب‌نشینی و توقف درگیری امضا کرد، اما اسد در دهه‌های اخیر به شدت به ایران، دشمن اصلی اسرائیل، نزدیک شد. در دوره حکومت اسد، سوریه به گذرگاهی حیاتی برای انتقال حمایت های نظامی ایرانی به گروه مقاومت حزب‌الله در لبنان بدل شد و این مسأله تنش‌ها با اسرائیل را تشدید کرد.با در نظر گرفتن سابقه تنش ها، رهبران اسرائیلی سقوط اسد را یک فرصت راهبردی تلقی می‌کنند و می‌کوشند با ایجاد مناطق حائل و حوزه‌های نفوذ غیررسمی در جنوب سوریه، از این وضعیت بهره ببرند. حضور ترکیه در سوریه، نگرانی خاصی برای اسرائیل ایجاد کرده است، چرا که این بازیگر بیم آن دارند که آنکارا سوریه را به پناهگاهی برای شبه‌نظامیان ضداسرائیلی تبدیل کند. ترکیه سابقه خصومت با اسرائیل را دارد. به‌عنوان نمونه، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در پیام تبریک عید فطر خود در ۳۰ مارس گفت: «خداوند رژیم صهیونیستی اسرائیل را نابود کند».رهبران اسرائیل نگران‌اند که بلندپروازی‌های ترکیه در سوریه به فراتر از مناطق مرزی کشیده شود. در ۲ آوریل، اسرائیل چندین پایگاه نظامی سوریه از جمله پایگاه هوایی «تیاس» (T4) را بمباران کرد تا مانع استقرار سامانه‌های دفاع هوایی ترکیه در آنجا شود.

دو روایت از تحریر الشم در تل اویو

در دهه ۱۹۹۰، هم‌زمان با امیدها برای صلح اسرائیل و فلسطین، روابط نزدیکی میان اسرائیل و ترکیه تعریف شد. اما با کاهش سکولاریسم در هر دو کشور، این روابط ژر تنش گشت. در سال ۲۰۱۰، ارتش اسرائیل نه فعال مدنی را در جریان توقیف یک کشتی ترکیه‌ای که قصد داشت محاصره دریایی نوار غزه را بشکند، کشت و ۳۰ نفر دیگر را زخمی کرد—یکی از آن‌ها بعداً درگذشت—و در پی آن ترکیه روابط دیپلماتیک خود با اسرائیل را تنزل داد. ترکیه بارها اسرائیل را به نسل‌کشی در غزه متهم کرده است. در مه گذشته، اردوغان در اعتراض به عملیات اسرائیل در غزه، ممنوعیت تجاری علیه این کشور اعلام کرد. اسرائیل نیز آنکارا را متهم می‌کند که به رهبران گروه حماس—از جمله صالح العاروری، معاون پیشین دفتر سیاسی این گروه—اجازه می‌دهد از خاک ترکیه علیه اسرائیل برنامه‌ریزی کنند. با این حال، با وجود تمام اختلافات، هیچ‌یک از دو باززیگر خواهان نفوذ ایران در سوریه نیستند. ترکیه اکنون حامی اصلی رژیم جدید سوریه است، عمدتاً به دلیل روابط طولانی‌مدت خود با تحریر الشام، به رهبران جدید در برنامه‌ریزی برای بازسازی کشور کمک کرده است. آنکارا همچنین به دنبال انعقاد پیمان دفاعی با سوریه است که دامنه نفوذ ترکیه را از شمال به دیگر مناطق کشور گسترش خواهد داد.اسرائیل از این روند به شدت نگران است. در داخل اسرائیل، دو دیدگاه رقیب درباره نحوه تعامل با رژیم جدید سوریه شکل گرفته است. یک جناح معتقد است که اسرائیل باید پیش از دشمن‌انگاری الشرع، تلاش کند با او همکاری کند. اما جناح دیگر، که بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر را نیز شامل می‌شود، بر این باور تاکید دارند که حکومت مرکزی و میانه‌رو تحت رهبری اسلام‌گرایان سنی بعید است شکل بگیرد و اسرائیل باید خود را برای خصومت آماده کرده و حوزه‌های نفوذ غیررسمی‌اش را تقویت کند.پس از خروج اسد از دمشق در دسامبر، اسرائیل منطقه‌ای حائل در جنوب غرب سوریه، در مجاورت بلندی‌های جولان تحت کنترل خود، به تصرف درآورد. از آن زمان، اسرائیل صدها پایگاه نظامی سوریه را که بیم استفاده رژیم جدید از آن‌ها می‌رود، بمباران کرده است. در ۱۱ مارس، وزیر دفاع اسرائیل، اسرائیل کاتس، اعلام کرد که نیروهای اسرائیلی برای «مدت نامحدود» در سوریه باقی خواهند ماند تا از جوامع شمال اسرائیل محافظت کنند.

نگهبان محله

ورود اسرائیل به سوریه تا حدی ناشی از تلاش برای جلوگیری از تکرار اشتباهات گذشته، به‌ویژه حملات مرگبار ۷ اکتبر ۲۰۲۳، است. رهبران اسرائیلی اکنون مناطق حائل را حیاتی می‌دانند و می‌خواهند به‌جای واکنش صرف، به شکل‌گیری محیط امنیتی همسایگان خود جهت دهند. حوادث ۷ اکتبر همچنین باعث شده تا آن‌ها به همکاری با اسلام‌گرایان از هر نوعی بدبین باشند. برای سال‌ها، اسرائیل حضور یحیی السنوار، رهبر حماس در غزه را تاب آورد. السنوار با دوری از گروه جهاد اسلامی فلسطین و اجازه کار برخی فلسطینیان در اسرائیل، چهره‌ای نسبتاً عمل‌گرا از خود نشان داد. اما در نهایت، او طراح مرگبارترین حمله به اسرائیل شد.درس رهبران اسرائیلی از این واقعه آن است که نباید هیچ گروه جهادی را در نزدیکی مرزهای خود تحمل کنند. پس از درگیری نیروهای سوری با شورشیان علوی وفادار به اسد در مارس، که صدها کشته برجا گذاشت، کاتس گفت الشرع «نقاب از چهره برداشت و چهره واقعی‌اش را نشان داد: یک تروریست جهادی از مکتب القاعده.» گرچه شرع سابقه‌ای جهادی دارد—تحریر الشام از شاخه‌های پیشین القاعده است—اما رهبر تازه نفس سوریه به‌طور علنی از افراط‌گرایی فاصله گرفته و گفته که به دنبال درگیری با اسرائیل نیست. با این حال، رهبران اسرائیلی که رژیم جدید دمشق را خصم می‌دانند، معتقدند احمد الشرع برای رفع تحریم‌ها هر حرفی می‌زند و پس از بهبود اوضاع اقتصادی، موضع خود را تغییر خواهد داد.البته ۷ اکتبر تنها عامل نیست. نتانیاهو همچنین گفته که استراتژی‌اش برای حفاظت از اقلیت مذهبی دروزی در جنوب سوریه نیز است. هفته گذشته، بیش از ۱۰۰ سوری در درگیری میان نیروهای اسلام‌گرا و مسلحین دروزی کشته شدند. در ۲ مه، اسرائیل دمشق را بمباران کرد؛ نتانیاهو و کاتس اعلام کردند که اجازه نخواهند داد هیچ نیرویی به جنوب دمشق اعزام شود یا تهدیدی علیه جامعه دروزی شکل گیرد.نگرانی دیگر اسرائیل، دوام حضور نظامی ایالات متحده در سوریه است. در ۸ دسامبر، دونالد ترامپ که در آستانه بازگشت به ریاست‌جمهوری بود، در رسانه‌های اجتماعی نوشت: «سوریه یک فاجعه است و آمریکا نباید هیچ دخالتی در آن داشته باشد.» در ۱۸ آوریل، دولت آمریکا اعلام کرد که شمار نیروهای خود در شرق سوریه را از حدود 2 هزار به کمتر از هزار نفر کاهش خواهد داد. اسرائیل نگران است که این عقب‌نشینی به ترکیه اجازه دهد نفوذ خود را در شمال سوریه—و شاید فراتر از آن—گسترش دهد.

گفت‌وگو، نه تقابل

با این‌که نگرانی‌های امنیتی اسرائیل مشروع است، این کشور باید مراقب باشد تا ترکیه یا سوریه را به دشمن بدل نکند و امکان گفت‌وگو را باز بگذارد. درست است که اسرائیل می‌خواهد از ناکامی‌های راهبردی گذشته درس بگیرد، اما باید میان الزامات امنیتی و راهبردی درازمدت توازن برقرار کند. اسرائیل می‌تواند برای دولت شرع معیارهای مشخصی تعیین کند—از جمله در زمینه حقوق اقلیت‌ها، مقابله با قاچاق سلاح، و حذف تسلیحات شیمیایی. در صورت تحقق این معیارها، اسرائیل این توان را دارد تا از ایالات متحده و کشورهای اروپایی بخواهد تا تحریم‌ها علیه سوریه را کاهش دهند. همچنین، اسرائیل می‌تواند کشورهای اروپایی و حوزه خلیج فارس را به سرمایه‌گذاری در سوریه تشویق کند.از همه مهم‌تر، اسرائیل باید به‌روشنی اعلام کند که هیچ ادعای ارضی بر سوریه ندارد و مناطق حائل آن موقتی و مشروط به رفتار دولت جدید است. استمرار حضور اسرائیل در سوریه، دستاویزی برای دشمنان این کشور فراهم می‌کند تا اسرائیل را اشغالگر جلوه دهند.روابط اسرائیل با دولت جدید سوریه اهمیت دارد، اما روابطش با ترکیه از آن هم مهم‌تر است. هر دو بازیگر از متحدان آمریکا با ظرفیت‌های نظامی قابل توجه‌اند. بمباران پایگاه T4 توسط اسرائیل یادآور این نکته بود که اوضاع می‌تواند به‌سرعت از کنترل خارج شود. دو بازیگر باید خطوط قرمز مشخصی برای یکدیگر تعیین کنند. حداقل، باید توافق کنند که در مناطق نفوذ جداگانه‌ای در سوریه فعالیت کنند تا از درگیری مستقیم پرهیز شود.ترامپ معتقد است که می‌تواند روابط ترکیه و اسرائیل را بهبود بخشد و به نتانیاهو گفته است که «روابط بسیار خوبی با ترکیه و رهبر آن دارد.» او می‌تواند اردوغان را از استقرار پدافند هوایی در سوریه باز دارد و به ایجاد سازوکارهایی برای رفع تنش میان اسرائیل و ترکیه کمک کند. اسرائیل همچنین قادر است از کانال‌های اطلاعاتی و امنیتی برای گفت‌وگو با ترکیه، و از مسیرهای پشتی برای ارتباط با سوریه استفاده کند. تاکنون دست‌کم یک دیدار رسمی میان مقام‌های اسرائیلی و ترکیه‌ای در آوریل و در جمهوری آذربایجان برگزار شده است. ترکیه و اسرائیل باید بر این گفت‌وگوها ادامه دهند، به‌ویژه از آن جهت که هر دو بازیگر اعلام کرده‌اند خواهان تقابل نظامی نیستند. هدف اسرائیل باید این باشد که ضمن بیان دغدغه‌های امنیتی مشروع خود، ترکیه و دمشق را تحریک نکند. این توازن، در دوره گذار سوریه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چرا که رژیم جدید هنوز تسلط کامل بر کشور ندارد و مواضع سیاسی‌اش همچنان انعطاف‌پذیر است. در این لحظه تاریخی—و در پی تضعیف دشمن مشترک، یعنی ایران—اسرائیل و ترکیه باید در اندیشه نظم نوین منطقه‌ای سودمند باشند، نه در مسیر رویارویی.