سهم ساختمان و ماشین آلات از روند سرمایه گذاری در ایران

در سال‌هایی که  رشد اقتصادی  مناسب بوده - مانند سال‌های پس از  برجام  - تغییرات و رشد سرمایه.گذاری در ماشین‌آلات و تجهیزات بهتر از رشد سرمایه‌گذاری در ساختمان بوده است. همچنین در سال‌هایی که اقتصاد ایران وارد چرخه‌های رکود شده و رشدهای مناسبی را تجربه نکرده، وضعیت انباشت سرمایه در ماشین‌آلات بدتر از ساختمان بوده است.

به بیان دیگر، سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات در مقایسه با سرمایه‌گذاری در ساختمان، نسبت به وضعیت اقتصاد کشور حساسیت بالاتری دارد و واکنش بیشتری نشان می‌دهد.

به نظر می‌رسد در ایران برای سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات و تجهیزات نگاه ویژه‌ای به اوضاع اقتصادی کشور وجود دارد و در برهه‌هایی که چشم‌اندازها و انتظارات مثبت می‌شود، سهم ماشین‌آلات از کل سرمایه‌گذاری در کشور بالا می‌رود. از همین رو با توجه به وخامت اوضاع اقتصاد ایران در یک دهه گذشته سهم سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات از انباشت سرمایه کل، به شدت کاهش یافته است.

انباشت سرمایه در 1401

حجم حقیقی انباشت سرمایه در اقتصاد ایران در 9 ماه نخست سال گذشته 74 هزار میلیارد تومان برآورد شده که نسبت به بازه زمانی مشابه در سال 1400 حدود 1.2 درصد رشد داشته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود اینکه رشد انباشت سرمایه ناخالص در پاییز مثبت بوده، اما سهم این بخش از کیک اقتصاد ایران از 12.3 درصد در پاییز 1400 به حدود 12 درصد رسیده است.

رشد سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات در سال گذشته 6.4 درصد به ثبت رسیده، حجم حقیقی انباشت سرمایه در بخش ماشین‌آلات در سه فصل ابتدایی 1401 حدود 31 هزار میلیارد تومان تخمین زده شده است.

بر این اساس 42 درصد از سرمایه‌گذاری که در سال گذشته در کشور رخ داده متعلق به بخش ماشین‌آلات و تجهیزات بوده است. همچنین سرمایه‌گذاری حقیقی صورت گرفته در بخش ساختمان نیز در 9 ماه نخست سال گذشته حدود 43 هزار میلیارد تومان برآورد شده که 58 درصد از کل انباشت سرمایه را شامل می‌شود.

این در حالیست که رشد انباشت سرمایه در بخش ساختمان در سال گذشته منفی به ثبت رسیده است. با وجود اینکه رشد سرمایه‌گذاری در ساختمان در سال گذشته منفی بوده، اما همچنان سهم این بخش از انباشت سرمایه کل به شکل قابل توجهی بالاتر از بخش ماشین‌آلات است.

انباشت سرمایه اقتصاد ایران در یک دهه اخیر

همانگونه که در سطور بالا گفته شد، سهم انباشت سرمایه از تولید ناخالص داخلی کشور در سال گذشته به حدود 12 درصد رسیده است. این در حالیست که سهم انباشت سرمایه از حجم اقتصاد ایران در سال 90 نزدیک به 25 درصد بوده است. به بیان ساده‌تر، یک‌چهارم تولید ناخالص داخلی کشور را سرمایه‌گذاری تشکیل می‌داد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد در طول 15 سال گذشته سهم انباشت سرمایه از حجم اقتصاد ایران نوسانی بوده، اما موردی که می‌توان به طور حتم بیان کرد این است که این شاخص روندی نزولی داشته است.

اقتصاد ایران در طول 10 سال گذشته تنها 10 درصد بزرگ‌تر شده؛ در حالی که مصرف خصوصی 28.6 درصد رشد داشته است. به بیانی، رشد مصرف حدود سه برابرِ رشد کیک اقتصاد بوده است. زمانی که رشد مصرف سریع‌تر بوده، از سایر بخش‌ها کاسته شده است. بر همین اساس، حجم انباشت سرمایه از حدود 170 هزار میلیارد تومان در سال 90 به زیر 100 هزار میلیارد تومان رسیده است. به عبارت دیگر، انباشت سرمایه در ایران طی 10 سال گذشته بالغ بر 41 درصد کاهش یافته است.

ماجرا به همین جا ختم نمی‌شود. علاوه بر اینکه سهم انباشت سرمایه کل از کیک اقتصاد کشور به شدت کاهش یافته، سهم اجزای سرمایه‌گذاری نیز در یک دهه گذشته دگرگون شده است. همانگونه که گفته شد، سهم سرمایه‌گذاری در ساختمان در 1401 حدود 58 درصد و سهم سرمایه‌گذاری در ماشین آلات 42 درصد از انباشت سرمایه کل بوده است؛ این در حالیست که در دهه 80 این سهم ها کاملا بر عکس بوده است.

دوران افول سرمایه‌گذاری در بخش ماشین‌آلات

حجم حقیقی انباشت سرمایه در بخش ماشین آلات در سال 85 بالغ بر 79 هزار میلیارد تومان بوده، این رقم در حال حاضر حدود 50 درصد کاهش یافته است. این در حالیست که انباشت سرمایه در بخش ساختمان نه‌تنها کاهش نیافته بلکه کمی هم بالاتر رفته است. همانگونه که گفته شد انباشت سرمایه کل در سالیان گذشته به شدت کاهش یافته، به توجه به نکاتی که ذکر شد می‌توان بیان کرد علت اصلی کاهش سرمایه‌گذاری در کشور به علت کاهش انباشت سرمایه از سمت ماشین آلات بوده نه ساختمان.

 سهم ماشین آلات از کل سرمایه گذاری صورت گرفته در سال 85 حدود 57 درصد بوده، در حالی که در سال 1401 کاملا این سهم برعکس شده و سهم بخش ساختمان از انباشت سرمایه کل به حدود 58 درصد رسیده است.

نوسان سهم ساختمان و ماشین‌آلات از انباشت سرمایه کل

به طور کلی نمی توان روند مشخصی را برای سهم ساختمان و ماشین آلات از سرمایه گذاری کل در کشور بیان کرد، به بیان دیگر روند نسبت این دو بخش از کل بسیار پر نوسان بوده است. اما می توان به طور دوره ای گفت که سهم کدام یک از این اجزا بالاتر بوده.

در اواسط دهه 80 به طور قابل ملاحظه ای سهم ماشین آلات بالاتر بوده اما به آغاز به کار طرح  مسکن مهر  در سال های پایانی این دهه سهم ساختمان افزایش یافت. به طور میانگین در چند سال پایانی دهه 80 سهم این دو بخش از سرمایه گذاری کل تقربا برابر بوده است.

در سال 91 با شروع دور اول تحریم ها  رشد اقتصادی  در کشور منفی شد و همزمان با کوچک شدن حجم اقتصادی سهم انباشت سرمایه در ماشین آلات نیز کاهش یافت. به طور کلی در بین سال های 91 تا 94 سهم ساختمان از سرمایه گذاری کل بالاتر از سهم ماشین آلات بوده است.

با امضای  توافق برجام  و برداشته شدن تحریم ها سهم ماشین آلات از انباشت سرمایه کل افزایش یافت و در سال های 95 و 96 سهم سرمایه گذاری در ماشین آلات و تجهیزات از کل نسبت به سهم ساختمان بالاتر رفت. اما بار دیگر با  خروج امریکا از برجام  جای این نسبت ها تغییر کرد و انباشت سرمایه در ماشین آلات به شدت کاهش یافت.

به طور کلی می توان گفت که در سال هایی که وضعیت اقتصاد ایران مناسب تر بوده و در دوران رونق قرار داشته سهم سرمایه گذاری در ماشین الات از انباشت سرمایه کل افزایش یافته و در دوره هایی که اقتصاد وارد چرخه های رکود شده سهم ماشین آلات کاهش یافته است.

سرمایه‌گذاری در چرخه های رکود و رونق

بررسی ها نشان می دهد در سال هایی که رشد اقتصادی مناسب بوده، تغییرات و رشد سرمایه‌گذاری در ماشین آلات و تجهیزات بهتر از رشد سرمایه‌گذاری در ساختمان بوده است. همچنین در سال‌هایی که اقتصاد ایران وارد چرخ رکود شده و رشدهای مناسبی را تجربه نکرده، وضعیت انباشت سرمایه در ماشین آلات بدتر از ساختمان بوده است. به بیان دیگر سرمایه گذاری در ماشین آلات در مقایسه با سرمایه گذاری در ساختمان نسبت به وضعیت اقتصاد کشور حساسیت بالاتری داشته و واکنش بیشتری نشان می دهد.

در اقتصاد کلان، انباشت سرمایه را موتور رشد اقتصادی می دانند، به عبارت دیگر اصلی ترین عامل رشد تولید ناخالص داخلی سرمایه گذاری دانسته می شود. اما این امر هم قابل انکار نیست که اوضاع اقتصادی بر تصمیم افراد بر انجام سرمایه گذاری اثر گذار است.

همانگونه که گفته شد، فعالان اقتصادی و مردم برای سرمایه گذاری در تجهیزات و ماشین آلات نگاه ویژه ای به اوضاع اقتصادی کشور دارند و در برهه هایی که چشم انداز ها و انتظارات مثبت می شود سهم ماشین آلات از کل سرمایه گذاری در کشور بالا می رود. از همین رو نیز با توجه به اینکه اقتصاد ایران در یک دهه گذشته حال و روز خوشی را تجربه نکرده، سهم انباشت سرمایه در ماشین آلات به طور قابل ملاحظه ای کاهش یافته است.

همچنین بررسی ها نشان می دهد رشد سرمایه گذاری در ماشین آلات در اقتصاد ایران نسبت به رشد سرمایه گذاری در ساختمان نوسان بیشتری داشته است. زمانی که نگاه در یک اقتصاد مبنی بر افزایش تولید باشد، فعالین برای سرمایه گذاری(حداقل در کوتاه مدت و میان مدت) بیشتر سمت سرمایه گذاری روی ماشین آلات می روند تا ساختمان، چراکه جنبه تولیدی و ارزش افزوده ایجاد کردن ماشین آلات و تجهیزات نسبت به ساختمان بیشتر است. به همین دلیل نیز انباشت سرمایه در ماشین آلات نسبت به نوسانات رشد اقتصادی و وضعیت اقتصاد واکنش بیشتری نشان می دهد.