ایروان بازی مسکو در قققاز را برهم زد/ پیشنهاد وسوسه کننده غرب برای ارمنستان/ باکو چگونه از دوراهی خارج می‌شود؟

به گزارش اقتصادنیوز، سفر ماه آوریل الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان به مسکو ممکن است به خودی خود مهم به نظر نرسد، اما زمانی که این سفر را در بستری گسترده تر ارزیابی کنیم، جوانب پنهان و در عین حال با اهمیتش اشکار می شود. این دیدار کمتر از یک هفته پس از آن انجام شد که روسیه اعلام کرد به ماموریت "نیروهای حافظ صلح" خود در قره باغ پایان می دهد. علی‌اف دو هفته پس از نشست سه جانبه تبلیغاتی با حضور نمایندگان ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ارمنستان به پایتخت روسیه سفر کرد؛ گزاره ای که به باور ناظران نقطه عطفی در روابط ایروان با غرب و امکان فاصله گرفتن ارمنستان از روسیه را افزایش داد.

خشم مسکو از نزدیکی ایروان با غرب

به نوشته موسسه خاورمیانه، بدون شک، مسکو از برگزاری نشست سه جانبه 4 آوریل در بروکسل، جایی که نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان با اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا، آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه ایالات متحده گفتگو کرد، ناخرسند بود. این واقعیت که با جشن های 75 سالگی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) همزمان شد، مطمئناً ناامیدی کرملین را تشدید کرد. واکنش باکو قبل و بعد از این نشست منعکس کننده واکنش مسکو بود. آذربایجان علیرغم دریافت تضمین های دوگانه در تماس های تلفنی مدعی شد که حذف این کشور از مذاکرات ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ارمنستان، روند صلح آذربایجان-ارمنستان را مختل می کند. رسانه‌های غیررسمی مرتبط با دولت تا آنجا پیش رفتند که نشان دادند این نشست سه جانبه فراتر از همکاری‌های سیاسی و اقتصادی است و مدعی شدند که غرب آماده حمایت نظامی از ارمنستان است.همزمان ایران، یکی دیگر از بازیگران تاثیرگذار در قفقاز جنوبی، نارضایتی خود را از این نشست ابراز کرد، و تاکید داشت که مسائل منطقه ای باید در چارچوب فرمت 3+3 (شامل ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، روسیه، ایران، و روسیه) حل و فصل شود.

چرایی تمایل ارمنستان به اروپا

نشست مقامات اتحادیه اروپا و ایالات متحده با پاشینیان نشان از تمایل ایروان برای نزدیکی به غرب است. این تغییر جهت آشکار ارمنستان حداقل به جنگ دوم قره باغ در سال 2020 برمی گردد که با پیروزی آذربایجان بر نیروهای ارمنی به پایان رسید، اما طی آن روسیه - متحد استراتژیک ارمنستان - ظاهراً بی طرف ماند و مداخله نظامی نکرد. علاوه بر این، هنگامی که ارتش آذربایجان کنترل اکثر مناطق ارمنی‌نشین واقع در بخش‌های باقی‌مانده قره‌باغ را در سال 2023 به دست گرفت، روسیه نیز خود را کنار کشید. انفعال مسکو، روابط این کشور با ایروان را پرتنش کرد. ارمنستان به عنوان یکی از اولین گام‌های مهم، مشارکت خود در ائتلاف منطقه‌ای تحت رهبری مسکو، سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) را متوقف کرد. اخیرا، رهبران ارمنستان خواستار خروج نیروهای گارد مرزی سرویس امنیت فدرال روسیه (FSB) از فرودگاه زوارتنوتس ایروان شده اند. یکی از نمایندگان حزب حاکم حتی فراتر رفت و تلویحاً گفت که پایگاه نظامی روسیه در گیومری باید بسته شود.اگرچه انفعال روسیه عامل اصلی نزدیکی ارمنستان به غرب بود، اما پیشرفت های اخیر گرجستان برای عضویت در اتحادیه اروپا نیز بی تاثیر نبود. 14 دسامبر 2023، شورای اروپا رسماً وضعیت نامزدی را به گرجستان اعطا کرد. رهبری ارمنستان با بررسی رویکرد پیچیده گرجستان جهت ادغام با این نهاد اروپایی، با تأکید بر ارزش‌های مشترک با غرب و ابراز آمادگی برای همسویی نزدیک‌تر با همسایگان قفقاز جنوبی، تصمیم گرفت از همین رویکرد پیروی کند.

فرصت ها و چالش های ایروان

نشست سه جانبه اتحادیه اروپا-آمریکا-ارمنستان نیز باید در چارچوب قفقاز جنوبی به عنوان یک کریدور فرامنطقه ای استراتژیک در نظر گرفته شود. به نوشته موسسه خاورمیانه علاوه بر اعطای 270 میلیون یورو به ارمنستان، شرکای غربی در بروکسل متعهد شدند که ارمنستان در پروژه کابل زیردریایی دریای سیاه که قرار است سال 2029 عملیاتی شود، نقش مهمی ایفا کند. این پروژه یکی از عناصر کلیدی ابتکار عمل دروازه جهانی اتحادیه اروپا است که یکی از اهدافش مقابله با طرح کمربند و جاده چین است. راه اندازی این پروژه در دسامبر 2022 با حضور رهبرانی از آذربایجان، گرجستان، رومانی و مجارستان انجام شد که در ابتدا بر روی اتصال سیستم های برق این کشورها تمرکز داشتند.این پروژه زیردریایی مطمئناً به ارمنستان کمک می کند تا منابع انرژی خود را متنوع تر کند. اما ایروان همچنین باید گام‌های کوتاه‌مدتی جدی برای کاهش وابستگی خود به روسیه بردارد. بر خلاف گرجستان، ارمنستان به دلیل درگیری چند دهه ای قادر به واردات گاز طبیعی از آذربایجان نبوده است. در نتیجه، این امر منجر به اتکای فزاینده ارمنستان به روسیه برای واردات گاز شده؛ گزاره ای که به گازپروم روسی مجوز داده تا به تدریج کنترل بیشتری بر زیرساخت‌های خط لوله داخلی این کشور به عنوان پرداخت بدهی‌هایش داشته باشد. امروزه روسیه به طور کامل مالک زیرساخت گاز طبیعی داخلی ارمنستان از جمله شبکه های حمل و نقل و توزیع است. تکمیل موفقیت‌آمیز مذاکرات صلح با آذربایجان می‌تواند فرصتی برای ارمنستان فراهم کند تا بتواند حجم گاز روسیه را از همسایه شرقی خود بخرد.ارمنستان همچنین برای تامین 25 درصد از برق تولیدی خود از نیروگاه اتمی متسامور به فناوری هسته ای روسیه متکی است. بر اساس گزارش‌های اخیر، ارمنستان و روسیه توافق کردند که نیروگاه هسته‌ای متسامور موجود را مدرن‌سازی کرده تا طول عمر آن تا سال 2036 افزایش یابد. اگرچه دو طرف همچنین در حال بررسی امکان ساخت یک واحد راکتور جدید VVR 1200 طراحی شده توسط روس اتم هستند.

فرار از مدار روسیه

واضح است که ارمنستان به راحتی نمی تواند از مدار روسیه دور شود. همانطور که در بالا ذکر شد، این کشور به شدت به انرژی روسیه متکی است. علاوه بر این، شرکت های دولتی روسیه همچنان بر اقتصاد ارمنستان تسلط دارند و این کشور به طور رسمی عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) به رهبری روسیه است. علاوه بر این، با کنار گذاشتن لفاظی های سیاسی تند، اجاره پایگاه نظامی روسیه در ارمنستان تا سال 2044 منقضی نمی شود، ماموران روس در مرزهای ارمنستان با ترکیه و آذربایجان حضور دارند و ارمنستان همچنان عضو پیمان CSTO است.با این حال، منطقه قفقاز جنوبی بدون شک تغییرات ژئوپلیتیکی قابل توجهی را تجربه می کند. جنگ دوم قره باغ و مذاکرات صلح متعاقب آن بین ارمنستان و آذربایجان، تحولات در این منطقه را تسریع کرده است. جهت گیری موفقیت آمیز به سمت غرب توسط ارمنستان می تواند وقوع تحولات را تسریع کند. در صورت تحقق، دو کشور قفقاز جنوبی به جامعه غربی ملحق خواهند شد و باکو با یک تصمیم حیاتی روبرو خواهد شد: همسویی با روسیه یا غرب. اما باکو این دو فرآیند را ناسازگار نمی‌داند.

دوراهی باکو

تاکنون، آذربایجان روابط خود را با غرب عمدتاً از طریق صادرات گاز به اروپا تقویت کرده و جایگزینی برای عرضه روسیه ارائه می دهد. در عین حال، باکو توانسته از تاثیر این موضوع بر روابط خود با مسکو جلوگیری کند. علاوه بر این، باکو با وجود حمایت قاطع از تمامیت ارضی اوکراین، به طرز ماهرانه ای از دشمنی با مسکو اجتناب کرده است. این رویکرد دیپلماتیک نمادی از تعهد گسترده‌تر آذربایجان به چندبردارگرایی سیاست خارجی است. در کنار حفظ روابط کاری با روسیه و مشارکت استراتژیک با ترکیه، باکو همچنین روابط قوی با اسرائیل، پاکستان و اخیراً با کشورهای عرب خلیج فارس برقرار کرده است. آذربایجان همچنین تلاش‌هایی برای تقویت ارتباطات سیاسی و اقتصادی با کشورهای آسیای مرکزی انجام داده و خود را به عنوان یک حلقه کلیدی در کریدور حمل‌ونقل بین قاره‌ای شرق به غرب معرفی کرده است.

در این میان حذف ارمنستان از مدار اقتصادی روسیه چالش برانگیز خواهد بود. با این حال، ایروان برای هدایت شبکه پیچیده روابط با همسایگان خود و در عین حال کاهش وابستگی اش به روسیه، با چالش هایی جدی روبرو است. علاوه بر این، ادغام قفقاز جنوبی در حوزه نفوذ اروپا چالش های مهم تری را برای ایالات متحده و اتحادیه اروپا ایجاد می کند. یکی از ملاحظات کلیدی برای غرب این خواهد بود که مراقب اقداماتی باشد که می تواند در طول این فرآیند هر یک از کشورهای قفقاز جنوبی را از خود دور کند. ادغام موفقیت آمیز منطقه در جامعه اروپایی به شدت به کاهش وابستگی اقتصادی و به ویژه انرژی این جغرافیا به روسیه بستگی دارد. بنابراین، برای دستیابی به این هدف، غرب ممکن است با ترویج پروژه های انرژی با هدف تقویت ارتباط بین هر سه جمهوری قفقاز جنوبی، بیشترین موفقیت را کسب کند.