وقتی شام به میدان رویارویی رادیکال‌ها تبدیل می‌شود/ پشت پرده شروط ترامپ برای الجولانی

به گزارش اقتصادنیوز،وبگاه The Cradle با انتشار یادداشتی مدعی شد، پس از آنکه ابومحمد جولانی (احمد الشرع)، رهبر پیشین «هیئت تحریر الشام (HTS)» در سوریه، در ۱۴ مه در ریاض با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، دست داد، موجی از پرسش‌ها درباره آینده ائتلاف تحت رهبری او به راه افتاد.یکی از پنج شرطی که ترامپ برای رفع تحریم‌ها مطرح کرد، اخراج نیروهای خارجی از سوریه بود. این مطالبه می‌تواند رهبری جولانی را در میان صفوف نیروهای جهادی به چالش بکشد.با این حال، این نخستین آزمون جولانی نیست. چرخش راهبردی او از افراط‌گرایی القاعده‌ای و داعشی به‌سوی اسلام‌گرایی «میانه‌رو» — تحت هدایت اطلاعاتی ترکیه، آمریکا و بریتانیا — پیش‌تر انسجام درون‌گروهی سلفی‌های افراطی را دچار شکاف کرده بود.

سرنوشت مبهم وفاداران شرع

این وبگاه در ادامه مدعی شد، از نگاه توانایی تحریر الشام برای ایجاد ساختار حکمرانی، حفظ انضباط داخلی و خنثی‌سازی یا جذب سایر گروه‌های رقیب در ادلب نهفته بود.نمونه‌ای از این امر، انحلال اجباری گروه «حراس‌الدین» توسط جولانی است؛ گروهی که از وفاداران القاعده تشکیل شده بود. این اقدام سبب شد تا حامیان غربی تحریر الشام بگویند: «این مرد ماست».گروه‌های وابسته به القاعده از جمله انصارالتوحید، انصارالاسلام، انصارالدین، جیش‌العزه و جبهه آزادی‌بخش ملی، تحت رهبری تحریر الشام در اتاق عملیات «فتح المبین» گرد هم آمدند. آن‌ها با جنگجویان خارجی از «حزب اسلامی ترکستان» (اویغورها)، «اجنادالقفقاز» (قفقازی‌ها)، «اجنادالشام» (چچنی‌ها)، «جیش‌المهاجرین والأنصار» (قفقازی‌ها) و «گردان امام بخاری» (ازبک‌ها) نیز همراه شدند.سرنوشت این جنگجویان خارجی در «سوریه جدید» اکنون به یک معضل اساسی تبدیل شده است.آنچه تحریر الشام را برای بازیگران غربی قابل‌قبول کرد، جدایی نمایشی جولانی از داعش در سال ۲۰۱۳ و گسست از القاعده در ۲۰۱۶ بود؛ حرکتی که تمرکز او را صرفاً به سوریه معطوف کرد، مبارزه با دولت بشار اسد را هدف قرار داد، و جنگجویان خارجی را در خدمت این دستورکار ملی قرار داد. منتقدان شرط ترامپ استدلال می‌کنند که این نیروهای خارجی سال‌هاست درگیر «رویارویی علیه دشمن نزدیک» بوده و تهدیدی برای خارج از سوریه محسوب نمی‌شوند.چارچوب پیشنهادی ترامپ – که حضور گروه‌های تندرو سوری را به‌جز داعش تحمل می‌کند ولی خواستار اخراج نیروهای خارجی است – حتی از چارچوب مداخله‌جویان خارجی پس از سقوط ادلب در ۲۰۱۵ فراتر می‌رود.هدف راهبردی آن بود که این نیروها در بافت سوریه جذب شوند، نه اینکه به کشورشان بازگردند یا پراکنده شوند. تحریر الشام  به‌مثابه سدی در برابر «رادیکال های جهانی» و همزمان پادزهری برای آن عمل کرد. دغدغه اصلی واشنگتن، «برند داعش» بود، نه رادیکال های افراطی مسلط بر ادلب. در همین حال، دولت‌های اروپایی که از بازگرداندن جنگجویان خارجی امتناع می‌ورزیدند، ترجیح دادند به «نیروهای دموکراتیک سوریه» تحت حمایت آمریکا پول بدهند تا نقش زندان‌بان را ایفا کنند.روایت رسانه‌های غربی و خلیج‌فارس مبنی بر اینکه این گروه‌ها «از انقلاب سوریه حمایت کردند»، «در جامعه ادغام شدند» و «تهدیدی بیرونی ندارند» بازتاب‌دهنده همین محاسبات ژئوپلیتیکی است. برخی نیز جنایت‌ها علیه علویان را کم‌اهمیت جلوه داده و اخراج این نیروها را عامل بی‌ثباتی می‌دانند.

رادیکال های رانده شده

پس از برکناری بشار اسد در ۸ دسامبر، جولانی برای پاداش وفاداری جنگجویان خارجی و جلوگیری از ریزش نیروها، به آنان تابعیت اعطا کرد. او همچنین به فرماندهانی از اردن، مصر، داغستان، ترکیه، ترکستان شرقی، تاجیکستان و آلبانی درجه‌های سرلشکری و سرتیپی اعطا کرد.این اقدامات، هرچند بحث‌برانگیز، تلاشی برای دور زدن مجازات‌های احتمالی علیه نیروهای خارجی بود. با وجود گزارش‌هایی مبنی بر هشدار دمشق نسبت به این انتصابات، موضوع را در هاله‌ای از ابهام نگه داشته است.اخراج جنگجویان خارجی همانند اخراج رهبران مقاومت فلسطین نیست. در حلقه‌های سلفی، چنین اقدامی خیانت تلقی می‌شود و خطر شکاف و واکنش خشونت‌بار را در پی دارد. جنگجویان بازگشته، در کشورهای خود با زندان یا اعدام مواجه خواهند شد.از این‌رو، تحریر الشام به دنبال راه‌حل‌های میانه است: حذف جنگجویان خارجی از مناصب رهبری، خودداری از حمله به دیگر بازیگران – به‌ویژه اسرائیل – و هم‌راستایی با دولت جدید. کسانی که نظم نوظهور را تهدید کنند، ممکن است بی‌سر و صدا به کشورهای ثالث منتقل شوند.در این چارچوب، ترکیه مقصدی ترجیحی است؛ محلی امن با قابلیت جابه‌جایی و ادغام. اگر فراریان داعش از موصل و رقه توانستند در شهرهایی مانند آنکارا و بورسا پناه بگیرند، نیروهای وابسته به تحریر الشام نیز چنین خواهند کرد.با این حال، عمل‌گرایی نیز مرز دارد. داعش دوباره به قطب جذب نیروهای سرخورده تبدیل شده و تحریر الشام و جولانی را مرتدینی می‌خواند که دین را به بهای سیاست فروخته‌اند. در ۲۹ مه، داعش نخستین حمله خود به نیروهای دولت جدید سوریه پس از سقوط اسد را بر عهده گرفت.داعش در بیانیه‌ای اعلام کرد که یک بمب را در خودرو نیروهای سوری در استان جنوبی السویداء کار گذاشته است.با توجه به رویارویی ها میان تحریر الشام و داعش از سال ۲۰۱۴، اتحاد جولانی با ائتلاف بین‌المللی علیه داعش تعجب‌آور نیست — بلکه شاید برای بقا ضروری باشد.نمایش تسلیحاتی تحریر الشام از غنائم گرفته‌شده از داعش در غوطه غربی، پیامی آشکار به حامیان بین‌المللی دارد: گروه حاکم بر شام می تواند شریک شما باشد.

جبهه خودی ها علیه جولانی

اما اگر جولانی نتواند حمایت دولت را گسترش دهد و هم‌زمان داعش دوباره قدرت بگیرد، تحریر الشام ممکن است آسیب‌پذیر شود. این موضوع نیازمند اتحاد کامل همه گروه‌های مسلح در قالب ارتش واحد است. با اینکه وزیر دفاع دولت جدید تحت رهبری  تحریر الشام، «مرحف ابو قصرا»، پس از ضرب‌الاجل ۱۷ مه به گروه‌ها برای انحلال و ادغام در ارتش ملی جدید از موفقیت سخن گفته، شواهد عینی اندکی از تحقق این وعده وجود دارد.اختلافات میان گروه‌ها بیشتر مادی است تا ایدئولوژیک — بر سر مقام، جایگاه و قدرت. برخی گروه‌ها مانند احرارالشام، جیش‌الاسلام، جیش‌العزه و یگان‌هایی از ارتش ملی سوریه (SNA) تحت حمایت ترکیه، به ساختار جدید پیوسته‌اند. اما دامنه واقعی این ادغام نامشخص باقی مانده و فرماندهی مرکزی مشخصی شکل نگرفته است.در همین دوره زمانی، شایعه پیوستن حزب اسلامی ترکستان (TIP) به لشکر ۸۴ جدید منتشر شد — ادعایی که منابع محلی رد کردند. همچنان برای جولانی حیاتی است و حتی گفته می‌شود در حفاظت شخصی او مشارکت دارد.جدا از داعش، گروه‌های دیگری نیز مشروعیت تحریر الشام را رد می‌کنند. «سرایا انصارالسنه»، گروهی تندرو که به آموزه‌های ابن‌تیمیه استناد می‌کند، مسئولیت کشتارهای ضد اقلیت را بر عهده گرفته و تهدید به گشودن جبهه‌های جدید کرده است.هرچند رهبر آن، ابوعایشه شامی، چهره‌ای ناشناس باقی مانده، گروه هنوز مستقیما با تحریر الشام درگیر نشده است. پیام آن‌ها چنین است: «نبرد بر سر آینده سوریه به پایان نرسیده است».گروه دیگری به نام «سیف البحر» پس از اعلام چند حمله، ناپدید شده است.تحریر الشام با مخالفت فزاینده‌ای در درون حلقه‌های سلفی افراطی مواجه است. داعش در ۱۲ دسامبر علیه این گروه اعلام جنگ کرد. شبکه خفته القاعده، «حراس‌الدین»، در ۲۸ ژانویه خود را منحل کرد، اما از اهل سنت خواست تا سلاح خود را علیه ستمگران و تهدیدهای خارجی حفظ کنند.این شکاف‌ها با دو رویداد تشدید شد: اعلام قانون اساسی جولانی در ۱۳ مارس و دیدار او با ترامپ. درحالی‌که منتقدان آن را خیانت می‌دانستند، عمل‌گرایان توصیه به صبر کردند.اما واکنش‌ها تند بود. روحانی سلفی، ابوقتاده فلسطینی، با اینکه پیش‌تر در مورد «تقیه» تساهل داشت، هشدار داد که حتی انحراف جزئی از شریعت، ارتداد است.ابومحمد مقدسی، نظریه‌پرداز اردنی، پا را فراتر گذاشت و جولانی را به دلیل پذیرش قوانین سکولار، کافر خواند و مدافعان او را نیز مرتد معرفی کرد.در مقابل، یکی از اعضای مؤسس  تحریر الشام، شیخ عبدالله المحیسانی روحانی سعودی، جولانی را «پدیده‌ای نادر در تاریخ» توصیف کرد و گفت« او کشورش را از تحریم نجات می‌دهد، آن را از ورطه و جنگ داخلی بیرون می‌کشد و به جایگاهی در میان ملل بزرگ می‌رساند. او نه برادرانش را رها کرده و نه اصولش را».در همین حال، داعش نیز جولانی را خائن خواند و از نیروهای خارجی خواست تحریر الشام را ترک کنند.در میانه نزاع‌های درون‌جریانی سلفی‌ها، مسئله اشغال بلندی‌های جولان و مناطق جنوبی سوریه توسط اسرائیل، در اولویت‌های پایین‌تر قرار گرفته است. با این حال، گزارش‌هایی منتشر شده که حکایت از مذاکره جولانی برای «پیمان امنیتی» با تل‌آویو دارد؛ پیمانی که گفته می‌شود با میانجی‌گری ترکیه و امارات انجام شده است. عملیات‌های مشترک ادعایی علیه نیروهای تندرو در حمص، نشانه‌ای از تصفیه‌های داخلی هم‌راستا با روند عادی‌سازی روابط است.با وجود تفاوت‌های تاکتیکی در میان رادیکال ها، عمل‌گرایی فعلا بر رادیکالیسم چربیده است – به امید قدرت، دولت‌سازی، منابع و خیال خام احیای خلافت اموی.