دلارهای نفتی و پشت‌پرده شکل‌گیری یک پیمان دفاعی
دانیال دلاوری در اکوایران نوشت: بیانیه مشترک دو کشور در حالی صادر شد که خاورمیانه با اسرائیلی مهارناپذیر، ایرانی آسیب‌دیده و آمریکایی غیرقابل پیش‌بینی، وارد مرحله‌ای تازه شده است.
او پرسید: اگر پاکستان در واکنش به هند آزمایشی متقابل انجام دهد، نمایشی از قدرت نظامی اسلام‌آباد که بی‌شک با تحریم‌های گسترده غربی روبه‌رو می‌شد، آیا عربستان در کنار «برادر مسلمان» خود خواهد ایستاد؟ پاسخ در روزهای پس از آزمایش اتمی پاکستان روشن شد: روزانه حدود ۵۰ هزار بشکه نفت رایگان سعودی به این کشور کمک کرد تا فشار تحریم‌ها را تاب آورد.
این هفته شهباز شریف، نخست‌وزیر کنونی پاکستان و برادر کوچک‌تر نواز، راهی ریاض شد؛ اما این بار او و فرمانده قدرتمند ارتش پاکستان، عاصم منیر، حامل پیام حمایت بودند. عربستان سعودی، که به‌شدت به سلاح‌ها و فناوری آمریکایی وابسته است، یک توافق دفاعی با پاکستانِ هسته‌ای امضا کرد؛ تنها چند ماه پس از درگیری اسلام‌آباد با دهلی‌نو.
تقویت پیوند دیرین با دوستی چابک
به نوشته فایننشال تایمز، بیانیه مشترک دو کشور در حالی صادر شد که خاورمیانه با اسرائیلی مهارناپذیر، ایرانی آسیب‌دیده و آمریکایی غیرقابل پیش‌بینی، وارد مرحله‌ای تازه شده است. حمله ۹ سپتامبر اسرائیل به رهبران حماس در قطر - متحد کلیدی آمریکا - و سکوت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، رهبران خلیج فارس را شوکه کرد.
هرچند جزئیات این پیمان مبهم است و مقام‌های سعودی بر تصادفی بودن زمان‌بندی آن تأکید داشتند، پیام آن روشن بود: اگر اسرائیل و آمریکا در حال بازچینی نظم خاورمیانه‌اند، ریاض ترجیح می‌دهد پیوند دیرین خود با دوستی چابک را تقویت کند.
جاشوا وایت، پژوهشگر اندیشکده بروکینگز در واشنگتن، گفت: «نباید این توافق را صرفاً واکنشی به شرایط امروز دانست؛ بلکه پاسخی به تغییرات بنیادین در منطقه است. هر دو کشور اکنون انگیزه‌های جدی برای متنوع‌سازی دارند، زیرا رفتار آمریکا باعث شده هر دو به دنبال گزینه‌های تازه برای خود باشند.»
مقام‌های سعودی به فایننشال تایمز گفتند این پیمان دفاعی چند سال در حال شکل‌گیری بوده است و منافع نظامی دو کشور از دهه‌ها پیش به‌هم گره خورده است. از سال ۱۹۷۴، نزدیک به زمان نخستین آزمایش هسته‌ای هند و پیروزی اسرائیل در جنگ ۱۹۷۳ علیه همسایگان عرب، ذوالفقار علی بوتو، نخست‌وزیر وقت پاکستان، از ملک فیصل عربستان برای دستیابی به بمب هسته‌ای پشتیبانی خواست. پیگیری این هدف دهه‌ها طول کشید و با ترکیبی از قاچاق فناوری، ملی‌گرایی سرسختانه و دیپلماسی پیچیده پیش رفت.
عبدالقدیر خان، پدر بمب اتمی پاکستان، در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ فناوری پیشرفته سانتریفیوژ را از غرب به پاکستان و سپس به ایران، لیبی و دیگر کشورها منتقل کرد؛ امری که خود او نیز بعدها در اعترافات و تحقیقات متعدد تأیید کرد. اما مورخان نظامی می‌گویند راه طولانی پاکستان به باشگاه هسته‌ای با دلارهای نفتی سعودی هموار شد.
مؤسسه بروکینگز برآورد کرده است که از دهه ۱۹۶۰ تاکنون، پاکستان بیش از هر کشور غیرعربی دیگر از عربستان کمک مالی دریافت کرده است. این کمک‌ها که مستقیماً به برنامه هسته‌ای مخفی اسلام‌آباد اختصاص نداشت، شامل کمک‌های بلاعوض دولتی و همچنین تأمین مالی مدارس، مساجد و نهادهای خیریه اسلامی می‌شد.
بمب اسلامی
سرتیپ بازنشسته فیروز خان در کتاب خود «خوردن علف: ساخت بمب پاکستانی» نوشت: «در دهه ۱۹۹۰، هنگامی که پاکستان زیر فشار تحریم‌های غربی بود، عربستان کمک‌های مالی سخاوتمندانه‌ای ارائه کرد که ادامه برنامه هسته‌ای را ممکن ساخت.»
پس از آزمایش هسته‌ای پاکستان در ۱۹۹۸، بسیاری از کشورهای اسلامی از «بمب اسلامی» استقبال کردند. اسلام‌آباد در اقدامی نمادین، یکی از شهرهای خود را به نام ملک فیصل تغییر داد. در پشت پرده، این حمایت‌ها توقعی برای تعمیق همکاری‌های نظامی میان دو متحد سنی‌مذهب ایجاد کرد.
در دهه ۱۹۸۰، در جریان جنگ ایران و عراق سربازان پاکستانی از مرز شمالی عربستان محافظت کردند و سازمان اطلاعات پاکستان (ISI) مجرای انتقال پول‌های سعودی و آمریکایی به مجاهدین افغان برای بیرون راندن شوروی شد.
امروز نیز مستشاران کهنه‌کار پاکستانی ارتش نسبتاً کم‌تجربه سعودی را آموزش می‌دهند و یک فرمانده پیشین ارتش پاکستان، رهبری نیروی ضدتروریسم تحت هدایت ریاض را بر عهده دارد.
از زمانی که وزیر دفاع وقت عربستان در ۱۹۹۹ از تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم پاکستان بازدید کرد، ریاض خواستار «انتقال دانش فنی و علمی» برای برنامه هسته‌ای خود شد؛ درخواستی که اسلام‌آباد عمدتاً در برابر آن مقاومت کرده است.
فیروز خان می‌گوید: «هرگز توافق مکتوبی وجود نداشته که کمک‌های اقتصادی عربستان با هدف اجاره بمب هسته‌ای در آینده بوده باشد. اگر ایران به سلاح هسته‌ای دست یابد و اسرائیل بدون محدودیت عمل کند، پاکستان برای عربستان در مسیر بلندمدت مفید خواهد بود.»
در تمام سال‌هایی که پاکستان مشغول ساخت بمب بود، اسرائیل مراقب بود. اوزی آراد، رئیس پیشین بخش پژوهشی موساد، گفت: «پاکستان عرب نبود، اما اسلامی بود؛ بخشی از خاورمیانه محسوب نمی‌شد، اما آمریکایی‌ها آن را چنین تلقی می‌کردند. مهم‌تر اینکه در دهه ۱۹۸۰ شریک کلیدی آمریکا در افغانستان بود و جاه‌طلبی‌های هسته‌ای‌اش مشکل واشنگتن تلقی می‌شد.»
اسرائیل در عوض توجه خود را متوجه رآکتور عراق کرد و در ۱۹۸۱ آن را بمباران و سپس بر ایران تمرکز کرد. آراد گفت: «پاکستان را برای آینده کنار گذاشتیم.» او افزود اسرائیل منابعی را صرف ردیابی انتقال اسرار هسته‌ای اسلام‌آباد به ایران، لیبی و سایر کشورها کرد.
همزمان، روابط پاکستان با حامیان خلیج فارس‌اش همیشه هموار نبوده است. در سال ۲۰۱۵، زمانی که اسلام‌آباد تحت فشار افکار عمومی از پیوستن به حملات هوایی ائتلاف سعودی علیه یمن خودداری کرد، روابط دو طرف تیره شد.
در همان زمان، یکی از دیپلمات‌های ارشد اماراتی با انتقاد علنی گفت: با وجود آنکه حمایت اقتصادی و مالی ریاض و ابوظبی از پاکستان «اجتناب‌ناپذیر» است، «به نظر می‌رسد تهران برای اسلام‌آباد مهم‌تر از کشورهای خلیج فارس است».
با این حال، پاکستان همچنان برای بقا به دریافت نفت اعتباری، بسته‌های نجات مالی و تمدید بدهی‌ها از سوی عربستان، چین و امارات وابسته است.
ابهام استراتژیک
ناظران می‌گویند توافق جدید به‌عمد با عباراتی مبهم مطرح شده است. جاشوا وایت تأکید کرد: «بازدارندگی بدون ابهام سازنده معنا ندارد... این توافق به دیگران نشان می‌دهد که [سعودی‌ها] گزینه‌های مختلفی دارند و در ذهن دشمنان خود پرسش‌هایی ایجاد می‌کنند.»
علی شهابی، تحلیلگر نزدیک به دربار سعودی که پدرش در دهه ۱۹۸۰ سفیر پاکستان بود، قاطع‌تر اظهارنظر کرد. به گفته او، این توافق «در صورت وقوع حمله، شما را زیر چتر هسته‌ای [پاکستان] قرار می‌دهد».
خواجه محمد آصف، وزیر دفاع پاکستان - که به دلیل نفوذ ارتش در سیاست‌گذاری دولت، قدرت محدودی دارد - پنجشنبه گذشته در مصاحبه‌ای تلویزیونی گفت: «آنچه ما در اختیار داریم و توانایی‌هایی که داریم، بر اساس این توافق در اختیار [عربستان] قرار خواهد گرفت.» اما او روز جمعه به رویترز گفت چتر هسته‌ای «روی میز نیست».
رابعه اختر، مدیر مرکز پژوهش‌های امنیت، راهبرد و سیاست در دانشگاه لاهور، اظهار داشت این توافق «ضمانت‌های امنیتی متعارف، دسترسی به آموزش و تخصص دفاعی پاکستان و ایستادن نمادین یک قدرت هسته‌ای مسلمان در کنار عربستان» را تثبیت می‌کند.
با این حال، برای پاکستان که تمرکز اصلی‌اش بر هند است و نه خاورمیانه، این توافق خطراتی در پی دارد؛ از جمله خدشه به روابط نسبتاً گرم با دولت ترامپ. یک مقام پیشین مطلع از گفت‌وگوهای میانجی‌گرانه میان مسئولان پاکستانی و اسرائیلی درباره دکترین هسته‌ای اسلام‌آباد گفت: «آمریکایی‌ها و اسرائیلی‌ها همیشه نسبت به برنامه‌های هسته‌ای و موشکی پاکستان هراس داشته‌اند و این توافق می‌تواند آن نگرانی‌ها را تشدید کند.»
در همین حال، پیمان دفاعی عربستان با آمریکا که مدت‌ها در انتظار نهایی شدن بود، به دلیل جنگ اسرائیل در غزه متوقف شده و روند هرگونه عادی‌سازی احتمالی روابط میان ریاض و تل‌آویو - رکن اساسی توافق آمریکا و عربستان - به تأخیر افتاده است.
با این حال، خان هشدار داد این توافق همچنان خشم اسرائیل و حساسیت آمریکا را برخواهد انگیخت: «پاکستان باید بسیار مراقب باشد تا تعادل ژئوپلیتیک خود با چین، ایران، عربستان و آمریکا را بر هم نزند. اگر این توافق باعث نزدیکی بیشتر هند و اسرائیل شود، تحریم‌های تازه‌ای علیه برنامه موشکی پاکستان به دنبال داشته باشد و تلاش‌های هند برای انزوای اسلام‌آباد را تشدید کند، ممکن است به یک خطای راهبردی بدل شود.»
هند و اسرائیل
وزارت خارجه هند نیز اعلام کرد پیامدهای این تحول را برای امنیت ملی خود بررسی خواهد کرد. هند که در دوران نخست‌وزیری نارندرا مودی روابط دفاعی و دیپلماتیک نزدیک‌تری با اسرائیل برقرار کرده، بنا بر تحلیل پراوین دونتی، کارشناس گروه بین‌المللی بحران، «برای رسمی‌کردن روابط دفاعی با اسرائیل عجله نخواهد داشت» و در عوض رویکرد چندجانبه‌گرایی خود در سیاست خارجی را تقویت خواهد کرد.
در همین حال، شهابی افزود عربستان روی تداوم روابط نزدیک خود با هند حساب باز کرده است: «هند درک می‌کند. آنها می‌دانند پادشاهی نیازهای امنیتی دارد و از تاریخ روابط میان عربستان و پاکستان آگاه هستند. این یک پیام به آمریکاست که نشان می‌دهد عربستان گزینه‌های دیگری هم دارد و آمریکا تنها بازیگر میدان نیست. این پیام برای اسرائیل نیز هست.»
به گفته یک مقام اسرائیلی، ماهیت عمومی و مبهم این پیمان دفاعی همچنین به واشنگتن و تل‌آویو این پیام را منتقل کرد که برخلاف «بازار سیاه هسته‌ای» پاکستان در گذشته، این توافق خطر تکثیر تسلیحات ندارد و دست هر دو کشور را برای واکنش یا سکوت باز می‌گذارد.
این مقام اسرائیلی با اشاره به بحث‌های داخلی در تل‌آویو افزود: «پاکستان بمب خود را به عربستان نمی‌دهد. اما سعودی‌ها با این توافق با صدای بلند می‌گویند: ما دوستان دیگری هم در جهان داریم.»
ارسال نظر