سه کانال ابتلای تولید ایران به رکود

نتایج مطالعات مدنی زاده و همکارانش نشان می دهد: ویژگی‌های متمایز بنگاه‌ها سبب می‌شود تا اثرپذیری آن‌ها از شرایط رکودی متفاوت باشند.

در این پژوهش به سه مجرای مختلف برای اثرگذاری شوک در دوران رکود اشاره شده است: مجرای تقاضای داخلی، تامین مالی و تجارت بین‌الملل. پژوهش ها نشان می دهد:رکود بر بنگاه‌هایی که وابستگی بیشتری به تقاضای داخلی و تجارت بین‌الملل دارند؛ اثر عمیق‌تری دارد. مدنی زاده با اشاره به پژوهش های مختلف نوشته است: بررسی 3045 بنگاه در 16 کشور اروپایی نشان می دهد که بحران بر بنگاه‌های دارای محدودیت‌های مالی و نقدینگی، اثر عمیق‌ترو مجرای تجارت بین‌الملل نقش کوچکتری در مقایسه با مجرای تامین مالی داشته است.

به گفته مدنی زاده و همکارانش ایران نیز در ابتدای دهه 90 و انتهای دهه 80 دو رکود را تجربه کرده است.

 در هر دو رکودعلل شکل‌گیری و نحوه اثرگذاری آنها بر بنگاه‌های صنعتی از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا هر رکود بر اساس عوامل ایجادکننده آن، سیاست ثبات‌سازی مخصوص به خود را می‌طلبد. در این میان شناخت مجراهای اثرگذاری رکود و نحوه پخش شدن رکود در سطح خرد، درس‌های ارزشمندی برای رکودهای بعدی فراهم می‌کند و درک پژوهشگران را از سازوکار‌های موجود در اقتصاد ایران افزایش می‌دهد. در ادامه پافته این گروه بر آثار رکود و مجرای ان در دو مقطع تاریخی مرور می شود.

استارت دو رکود

رکود ۱۳۸۸ -1387 با یک انقباض اعتباری در داخل و رکود جهانی در خارج همراه شد. بنابراین، علاوه بر کاهش تقاضای صادراتی بنگاه‌های صنعتی، تولیدکنندگان در معرض تنگنای مالی نیز قرار گرفتند. از طرفی، قیمت کالاهای واسطه‌ای وارداتی با کاهش روبه‌رو شد که می‌توانست هزینه تولید بنگاه را کاهش دهد.  اما رکود 1391 و 1392 با تحریم‌های جهانی همراه شد که این تحریم‌ها به صورت ترکیبی از شوک منفی مالی و تجاری عمل کردند.

بر اساس این پژوهش در رکود سال‌های 1387و 1388دو مجرای تامین مالی بیرونی و تجارت بین‌الملل از اهمیت بالایی برای توضیح عملکرد بنگاه‌ها برخوردار هستند. بنگاه‌هایی که وابستگی زیادی به تامین مالی بیرونی داشته‌اند یا سهم بیشتری از تولید خود را صادر کرده‌اند، عملکرد ضعیف‌تری داشتند و بنگاه‌هایی که سهم بیشتری از مواد مصرفی خود را وارد می‌کنند، عملکرد بهتری دارند. همچنین در رکود سال‌های 1391 و 1392مجرای تقاضای داخلی مهم‌ترین عامل توضیح‌دهنده عملکرد بنگاه است و بنگاه‌های صادرکننده عملکرد بهتری از خود نشان دادند.

تفاوت و تشابه های دو رکود

نویسندگان تاکید دارند: هر دو رکود با انقباض اعتباری همراه بوده‌اند، ولی انقباض اعتباری در سال‌های 1388-1387 از عمق بیشتری در مقایسه با سال‌های 2139-1139برخوردار است.

مدنی زاده و همکارانش از تفاوت‌های مهم رکود 1388-1387 و رکود ابتدای دهه 90 به بخش تجارت بین‌الملل اشاره کرده و نوشته اند: رکود 1388-1387 با رکود جهانی 2009-2008 سبب شد که تقاضا برای کالای صادراتی ایران کاهش یابد و از سویی دیگر، بنگاه‌ها مواد واسطه‌ای را به قیمت ارزان‌تر تهیه کنند. اما رکود ابتدای دهه 90 با تحریم‌های جهانی و جهش نرخ ارز همراه بود که اثرهای متضادی بر صادرات و واردات بنگاه‌ها داشت. از سویی افزایش موانع تجاری ناشی از تحریم‌ها هزینه صادرات و واردات را افزایش داد که باعث تخریب عملکرد بنگاه شد. جهش نرخ ارز نیز به افزایش درآمد ریالی صادرکنندگان منجر شد. بنابراین، نحوه و شدت اثرگذاری مجرای تجارت بین‌الملل در این دو رکود متفاوت هستند.

استادیاراقتصاد دانشگاه صنعتی شریف با تاکید بر اینکه چون واردات مواد واسطه‌ای بخش مهمی از واردات کشور‌های درحال‌ توسعه است، لازم است شاخص دیگری برای وابستگی تجارت تعریف شود به این احتمال اشاره کرده که ممکن است تولید یک بنگاه در رکود به دلیل محدودیت دسترسی به مواد واسطه‌ای کاهش یابد، ولی از آن‌جا که کالای واسطه‌ای داخلی و کالای واسطه‌ای وارداتی جانشین کامل نیستند، محدودیت واردات واسطه‌ای می‌تواند اثر مخربی بر سطح بهره‌وری داشته ‌باشد.

بنابراین اگر بنگاه‌هایی که وابستگی بیشتری به مواد واسطه‌ای وارداتی دارند، عملکرد ضعیف‌تری داشته باشند، به معنای آن است که رکود از راه مجرای تجارت بین‌الملل و از مجرای واردات مواد واسطه‌ای بر بنگاه‌ها اثر دارد و بحران را در سطح خرد پخش‌ می‌کند.

این گروه با اشاره به رکود ابتدای دهه 90 یادآوری می کند که این رکود با تحریم‌های جهانی علیه ایران همراه شد و هزینه واردات مواد واسطه‌ای افزایش یافت و همچنین، جهش نرخ ارز، قیمت نسبی مواد واسطه‌ای وارداتی را افزایش داد. این اتفاق‌ها می‌تواند مانند شوک منفی عرضه عمل کنند و تولید بنگاه را کاهش دهند.

عملکرد بنگاه های بزرگ و کوچک در رکود

در این بررسی عملکرد بنگاه‌های بزرگ نیز به صورت معناداری بهتر از بنگاه‌های کوچک است که با انتظار اثرگذاری شرایط بازار مالی بر رکود 1388-1387 همخوانی دارد. زیرا بنگاه‌های بزرگ دسترسی بیشتری به منابع مالی دارند و محدودیت‌های مالی برای بنگاه‌های کوچک شدیدتر است. بنابراین، دلیل عملکرد ضعیف‌تر بنگاه‌های کوچک در این دوره می‌تواند ناشی از محدودیت‌های تامین مالی باشد. منفی و معنادار شدن ضریب وابستگی به تامین مالی بیرونی برای سرمایه‌گذاری، گواه وجود محدودیت مالی در این رکود است. بر اساس این، می‌توان انقباض اعتباری را یکی از مجرا‌های مهم اثرگذار بر رکود در این دوره دانست.

همچنین وابستگی به صادرات و انقباض اعتباری دو مجرای اصلی اثرگذاری رکود بر بنگاه‌های صنعتی  در این پژوهش عنوان شده اند. این در حالی است که شواهدی بر اثرگذاری معنادار تقاضا بر رکود در سال‌های 1388-1387 به ‌دست نیامده است. برخی محققان خارجی با بررسی رکود سال 2008 در جهان  نشان دادند که در رکود 2009- 2008 مجرای تجارت بین‌الملل و تقاضای داخلی مهم‌ترین مجرا‌های اثرگذاری رکود بر بنگاه‌ها بوده‌‌اند، این در حالی است که در ایران مجرای تجارت بین‌الملل و تنگنای مالی نقش اصلی را در گسترش رکود در این دوره ایفا کردند.

به علاوه کاهش تقاضای داخلی مهم‌ترین مجرای اثرگذاری رکود در ابتدای دهه 90 بوده است. با این وصف بنگاه‌هایی که به تقاضای داخلی وابستگی بیشتری داشتند از عملکرد ضعیف‌تری برخوردار بودند. از طرفی با مقایسه این دو رکود مشخص می‌شود، میزان کاهش اجزای تقاضای داخلی در این دو رکود متفاوت است و در رکود 1391-1392 کاهش مصرف دولت، بخش اصلی کاهش تقاضای داخلی است؛ در حالی که در رکود 1387-1388 کاهش مصرف نهایی خانوار عامل اصلی کاهش تقاضای داخلی است که نکته ای قابل تامل است.

بررسی داده‌های کارگاه‌های صنعتی ایران در سال‌های 1392-1382 نیز نشان می‌دهد، مجرای صادرات و تنگنای اعتباری مهمترین مجرا‌های انتقال رکود به بنگاه‌ها در رکود 1387-1386 بودند. بنابراین بنگاه‌هایی که نیاز بیشتری به سرمایه‌گذاری داشتند، عملکرد ضعیف‌تری را در همه ابعاد ثبت کرده‌اند و عملکرد بهتر بنگاه‌های بزرگ در مقابل بنگاه‌های کوچک را می‌توان به محدودیت اعتباری بیشتر در بنگاه‌های کوچک نسبت داد. به‌ علاوه، بنگاه‌هایی که سهم بیشتری از محصول خود را صادر می‌کردند، عملکرد ضعیف‌تری از خود نشان دادند.

مجرای تقاضای داخلی مهم‌ترین مجرای انتقال رکود به بنگاه‌ها در رکود 1391-1392 ‌است و با وجود تحریم‌ها و افزایش هزینه‌های تجارت، مجرای تجارت بین‌الملل در توضیح رکود 1391-1392 نقشی ایفا نکرد. در این رکود، بنگاه‌های کوچک عملکرد بهتری از خود نشان دادند و بنگاه‌هایی که سهم بیشتری از تولید خود را صادرکردند از عملکرد بهتری برخوردار بودند.