رمزگشایی از سفر عراقچی به عربستان، امارات و قطر/ پشت پرده ماجرای کنسرسیوم منطقه‌ای غنی‌سازی اورانیوم چه بود؟

به گزارش اقتصادنیوز، امواج میدیا با انتشار یادداشتی مدعی شد: طبق اطلاعات به دست آمده (ادعایی) از منابع آگاه، مذاکره‌کنندگان ایرانی در جریان گفت‌وگوهای هسته‌ای با آمریکا، پیشنهاد تأسیس یک «کنسرسیوم منطقه‌ای غنی‌سازی اورانیوم» را مطرح کرده‌اند. به گفته چندین منبع ارشد سیاسی ایران، ایده راه‌اندازی حداقل یک مرکز مشترک با عربستان سعودی و امارات متحده عربی (در خاک ایران) برای نخستین بار در دور اول مذاکرات عمان در تاریخ ۱۲ آوریل مطرح شده است.

این پیشنهاد در دور دوم مذاکرات که یک هفته بعد در ایتالیا برگزار شد مجدداً مطرح و به‌عنوان راهکاری برای خروج از بن‌بست کنونی ارائه شده است. در همین راستا، یک منبع ارشد سیاسی در تهران که نخواست نامش فاش شود، به امواج میدیا گفت: «این ایده خوبی است و ایران می‌تواند به آن بیندیشد؛ مشروط بر آنکه جایگزین غنی‌سازی مستقل ایران نشود».

همزمان یکی دیگر از چهره‌های باسابقه سیاسی ایران نیز در این باره گفت: «شاید این یکی از معدود راه‌های موجود برای خروج از بن‌بست کنونی باشد.».

ایده‌ای برای خروج از بن بست

به گفته منابع مطلع ایرانی، طرح مورد بحث با دولت ترامپ شامل نظارت مشترک بر تأسیسات غنی‌سازی موجود ایران (نظیر سایت‌های فردو و نطنز) نمی‌شود. بلکه ایده بر احداث یک یا چند مرکز جدید با نظارت مشترک متمرکز است. گرچه مکان دقیق این تأسیسات تأیید نشده، گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر ترجیح مکان‌هایی نزدیک به عربستان و امارات، نظیر جزایر خلیج فارس، مطرح شده است.

منابع مطلع می‌گویند عباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد ایران، این ایده را با مقامات سعودی و اماراتی در میان گذاشته است. یک منبع سیاسی در تهران تأیید کرد که این موضوع در سفر عراقچی به امارات در تاریخ ۱۲ مه مطرح شده و ابوظبی نیز «واکنش مثبتی» نشان داده است. در مقابل، عربستان سعودی نسبت به این پیشنهاد محتاط‌تر بوده و منبع مذکور اظهار داشت: «نمی‌دانم تا چه حد در ریاض این مسئله جدی گرفته شده باشد؛‌ عراقچی دو روز پیش از آن به عربستان نیز سفر کرده بود».

همزمان رسانه‌های ایران در تاریخ ۱۲ مه گزارش دادند که ایجاد یک «کنسرسیوم هسته‌ای مشترک منطقه‌ای» به‌عنوان اقدامی اعتمادساز در مذاکرات هسته‌ای با آمریکا مطرح شده است. کارشناسان ایرانی در مجموع از این پیشنهاد استقبال کرده‌اند، هرچند بر دشواری‌های جلب موافقت همه طرف‌ها (به‌ویژه دولت ترامپ) تأکید دارند. روزنامه «خراسان» مدعی شده که در دور چهارم مذاکرات هسته‌ای با آمریکا در تاریخ ۱۱ مه، طرحی «غیررسمی» برای تشکیل چنین کنسرسیومی ارائه شده است. بر اساس این گزارش، در این طرح برای کشورهایی چون عربستان و امارات و حتی «سهم نمادینی» برای آمریکا نیز در نظر گرفته شده است. هدف از این ابتکار، پاسخگویی به نگرانی‌های غرب و منطقه درباره شفافیت و ایمنی هسته‌ای، در عین حفظ مالکیت ایران بر فناوری و دستاوردهای هسته‌ای خود در چارچوبی چندجانبه عنوان شده است.

همزمان گروهی از کارشناسان سیاست خارجی نیز درباره این طرح اظهارنظر کرده‌اند. رحمن قهرمان‌پور، کارشناس سیاست خارجی، این طرح را «گامی مهم در راستای اعتمادسازی در حوزه کنترل تسلیحات» توصیف کرد و گفت: اگر قدرت‌های منطقه‌ای موافقت کنند، ترامپ نیز احتمالاً آن را بررسی خواهد کرد.

همزمان، حسین موسویان، سخنگوی پیشین تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران نیز در شبکه ایکس (توییتر سابق) نوشت که سال‌هاست از چنین کنسرسیومی حمایت کرده و آن را راه‌حلی عملی، عادلانه و باثبات برای رفع اختلافات فنی و سیاسی بر سر غنی‌سازی اورانیوم دانسته است.

کوروش احمدی، دیپلمات پیشین، نیز ضمن استقبال از این ابتکار، خاطرنشان کرد که برای مشارکت آمریکا در چنین کنسرسیومی، لازم است سطحی از روابط دیپلماتیک میان تهران و واشنگتن برقرار باشد. آمریکا از سال ۱۹۸۰ و پس از بحران گروگانگیری سفارت خود در تهران، روابطش را با ایران قطع کرده است.

تکرار الگوی گذشته

ایده کنسرسیوم غنی‌سازی اورانیوم برای ایران موضوع تازه‌ای نیست. در دهه ۱۹۷۰ و دوران حکومت محمدرضا شاه پهلوی، ایران در کنسرسیوم فرانسوی «یورودیف» سرمایه‌گذاری سنگینی انجام داد و حق خرید ۱۰٪ از اورانیوم غنی‌شده تولیدی را برای برنامه انرژی هسته‌ای خود کسب کرد. اما انقلاب ۱۳۵۷ و متعاقب آن، جنگ با عراق، اولویت‌های هسته‌ای ایران را به تعویق انداخت. در این میان، پاریس نیز از بازپرداخت وام یک میلیارد دلاری ایران به همراه سود آن سر باز زد. با این وجود، در سال ۱۹۹۱، ایران توانست در دادگاه بین‌المللی داوری تجاری علیه فرانسه پیروز شود و حکم بازپرداخت ۱.۶ میلیارد دلار را دریافت کند.

با این حال، پس از پایان این مناقشه، فرانسه از اجرای تعهدات خود برای تأمین سوخت راکتور تحقیقاتی تهران نیز امتناع کرد و بهانه‌هایی نظیر پایان اعتبار قراردادها را مطرح نمود. این تجربه برای ایران به الگویی جهت توجیه خودکفایی در چرخه سوخت هسته‌ای بدل شد. در دهه ۲۰۰۰ نیز ایده کنسرسیوم بین‌المللی غنی‌سازی بار دیگر در مذاکرات ایران با سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) مطرح شد. ایران در سال ۲۰۰۸ پیشنهاد داد که کنسرسیومی بین‌المللی با مشارکت و نظارت نهادهای بین‌المللی در خاک خود تأسیس شود، اما این طرح با استقبال سرد اروپا و آمریکا مواجه شد. طرف‌های غربی نگران بودند که این توافق زمینه فعالیت‌های مخفی ایران را تسهیل کند.

در پی ادامه بن‌بست‌ها، توجه جامعه جهانی به ایجاد «بانک‌های سوخت چندجانبه» معطوف شد. مهم‌ترین نمونه آن، بانک اورانیوم با غنای پایین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در قزاقستان است که در سال ۲۰۱۹ تأسیس شد. این بانک ذخایر فیزیکی اورانیوم غنی‌شده را به‌عنوان منبع اضطراری برای کشورهایی که با اختلال در تأمین سوخت هسته‌ای مواجه می‌شوند، نگهداری می‌کند و هدف آن کاهش انگیزه کشورها برای توسعه برنامه‌های غنی‌سازی مستقل است.

سرنوشت کنسرسیوم پیشنهادی ایران و کشورهای عربی به اراده سیاسی همه طرف‌ها بستگی دارد. اگر این طرح به اجرا درآید، می‌تواند به کاهش ریسک‌های اشاعه تسلیحات هسته‌ای و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای کمک کند؛ به‌ویژه در شرایطی که عربستان سعودی نیز در آستانه راه‌اندازی برنامه هسته‌ای خود با همکاری آمریکاست.

با این حال، موفقیت چنین ابتکاری منوط به وجود سازوکارهای راستی‌آزمایی قوی و تعهدات پایدار است؛ خصوصاً با توجه به بی‌اعتمادی‌های عمیق، شکست‌های گذشته و تغییرات مکرر در سیاست‌های آمریکا. این طرح می‌تواند به‌عنوان راه‌حلی میانه که هر دو طرف (ایران و آمریکا) را به نوعی «پیروز» نشان دهد، عمل کند. ایران نیز با توجه به وابستگی فعلی به سوخت هسته‌ای روسیه، بعید است به‌طور دائمی به تأمین خارجی بسنده کند.