نقش اروپا در آینده برجام و راهبرد جدید آمریکا

١ - سنای آمریکا در روزهای اخیر به نحو فزاینده‌ای بر ضرورت هماهنگی دولت ترامپ با اروپا درباره برجام تأکید کرده است. دموکرات‌های کنگره مشخص کرده‌اند در صورت همراهی‌نکردن متحدان اروپایی حاضر به تأیید هیچ طرحی درباره برجام نیستند. سناتور کاردین که دموکرات ارشد در کمیته خارجی سناست و در سال ٢٠١٥ یکی از چهار سناتور دموکراتی بود که به جمهوری‌خواهان مخالف برجام پیوست، به‌تازگی ضمن تأکید بر اینکه «ما نمی‌خواهیم به کاری دست بزنیم که در حکم نقض برجام باشد»، بر اهمیت هماهنگی با اروپا تأکید کرد. بیشتر جمهوری‌خواهان نیز در این رابطه با دموکرات‌ها هم‌نظر هستند.

٢ – توسل به «مقررات حفاظت در برابر اعمال فراملی قوانین یک کشور ثالث»، حربه دیگری است که اروپا می‌تواند برای خنثی‌کردن آثار فراملی تحریم‌های احتمالی آمریکا داشته باشد. این مقررات در نوامبر ١٩٩٦ به تصویب شورای اروپا رسیده و برای خنثی‌کردن تحریم‌های فراملی آمریکا علیه ایران و کوبا در آن دوره به‌کار گرفته شد. هرچند نقطه ضعف این مقررات این است که شرکت‌های اروپایی را که زیرمجموعه شرکت‌های آمریکایی هستند، در موقعیت دشوار انتخاب بین تبعیت از قوانین اروپا یا قوانین آمریکا قرار می‌دهد. علاوه بر مقررات یادشده، اروپا همچنین می‌تواند دعاوی مربوطه را به سازمان تجارت جهانی ببرد. امکان دست‌زدن به اقداماتی علیه شرکت‌های آمریکایی با هدف مقابله‌به‌مثل نیز می‌تواند در دستور کار قرار گیرد.

٣ – نقطه قوت دیگر اروپا می‌تواند اکراه شماری از کشورهای آسیایی مثل هند، چین و... به همسویی با آمریکا در صورت اعاده تحریم‌های هسته‌ای باشد. نتیجه بررسی‌هایی که از سوی گروه مالی گلدن‌ساکس و اوراسیا در روزهای اخیر انتشار یافته، حاکی از آن است که ممکن است اعاده تحریم‌های هسته‌ای موجب کاهش صادرات نفت ایران تنها در حد چند صد هزار بشکه در روز شود؛ چرا که ممکن است بخشی از نفتی که در این صورت شرکت‌های نفتی اروپایی نخواهند خرید، راهی برخی مقاصد آسیایی شود.

با وجود نقاط قوت یادشده، اروپا نقاط ضعف درخور توجهی نیز در برابر آمریکا دارد که عبارت‌اند از:

١- اروپا از نظر حفظ امنیت خود وابستگی بسیار بالایی به چتر امنیتی آمریکا دارد. ارتش‌های اروپایی در چند دهه اخیر به نحوی فزاینده در مقایسه با ارتش‌های آمریکا و روسیه عقب‌گرد داشته‌اند. بحران‌های بالکان در دهه ١٩٩٠ نشان داد اروپا بدون کمک آمریکا حتی قادر به حل معضلات امنیتی در حیاط خلوت خود نیز نیست. در‌حال‌حاضر بودجه نظامی آمریکا حدود ٧٣ درصد کل بودجه اعضای ناتو است و فشار آمریکا به اروپا در چند دهه گذشته برای افزایش بودجه نظامی اعضای ناتو، حاصل چندانی نداشته است.

٢- نقطه ضعف دیگر اروپا، روشن‌نبودن نحوه واکنش شرکت‌های اروپایی در قبال اعاده تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران است. این احتمال دور از ذهن نیست که حتی در صورت مواضع قاطع اروپا علیه چنین اقدامی، شرکت‌های اروپایی به راه خود بروند و نخواهند حضور خود در بازار ١٩تریلیون‌دلاری آمریکا را به مخاطره اندازند.

٣- مشکل دیگر اروپا اطمینان‌نداشتن به امکان هم‌داستانی کامل ٢٨ عضو اتحادیه اروپا در برابر آمریکاست. حداقل کشورهای اروپای شرقی که در برابر تهدید روسیه آسیب‌پذیرترند، ممکن است بیشتر متمایل به احتیاط باشند.  بنابراین محتمل است که اروپا نخواهد روابط خود را با ترامپ که حداقل بیش از سه سال بر سر کار خواهد بود، به‌شدت به مخاطره اندازد و درباره ایران کاملا در برابر آمریکا و همسو با روسیه و چین قرار گیرد. ظاهرا به این دلایل، اروپا هم‌زمان سیاست دوگانه‌ای در پیش گرفته و ضمن تأکید بر لزوم اجرای بی‌کم‌وکاست برجام، در حال افزایش انتقاد از آنچه که «رفتارهای منطقه‌ای» و برنامه موشکی ایران می‌خواند، است. چنین سیاستی که کم‌وبیش از اواسط تابستان محسوس بود، در دوره بعد از سخنرانی ترامپ درباره برجام شکل آشکارتری یافته است.

رهبران انگلیس، آلمان و فرانسه در بیانیه مشترک خود بعد از این سخنرانی ضمن تأکید بر تعهد خود نسبت به «اجرای کامل برجام از سوی همه طرف‌ها»، در مقابل «برنامه موشک‌های بالستیک ایران و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران که منافع امنیتی ما در اروپا را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد»، ابراز نگرانی کرده و «برای اتخاذ تدابیر بیشتری برای برخورد با این موضوعات و همکاری نزدیک با آمریکا» اعلام آمادگی کردند و از ایران خواستند در رابطه با این موضوعات، وارد «گفت‌وگویی سازنده» شود. در ١٦ اکتبر نیز سران اروپا در نشست شورای اروپا بیانیه‌ای با مضامین مشابه منتشر کردند. ظاهرا اروپا احساس می‌کند برای جلوگیری از خروج آمریکا از برجام، لازم است امتیازی بدهد و در شرایطی که بحران اوکراین و روند قدرت‌گرفتن فزاینده چین ادامه دارد، مانع تیرگی بیشتر روابط فراآتلانتیکی شود.

هم‌زمان، تأکید اخیر ترامپ مبنی بر اینکه «اروپا می‌تواند به پول درآوردن در ایران ادامه دهد» و تکرار همین مضمون به نحوی دیپلماتیک‌تر از سوی تیلرسون در مصاحبه‌ای در پنجشنبه گذشته، نشانه دیگری برای کاهش احتمال خروج آمریکا از برجام است. این می‌تواند از یک سو اطمینان خاطری به بانک‌ها و شرکت‌های اروپایی برای کار با ایران و نقیض اظهارات ترامپ در اجلاس اخیر گروه بیست به‌شمار رود و از سوی دیگر، تمرکز بر تقویت همسویی با اروپا درباره ابعاد دیگر راهبرد آمریکا باشد.