خداحافظ آقای جامعه‌شناسِ نقدِ قدرت

عماد افروغ، بسیار و در حوزه‌های متعدد نوشته است. او به فلسفه، نهج‌البلاغه، ارزیابی انتقادی نهاد علم در ایران، هویت ایرانی، حقوق شهروندی، جهانی شدن و سیاست روزمره در ایران بعد از انقلاب پرداخته است. آثارش متنوعند و از مباحث دشوار تخصصی درباره رئالیسم انتقادی تا مباحثات سیاسی روزمره در رسانه‌های مکتوب و تلویزیون را شامل می‌شوند. اما به گمانم در پس همه آثار او، یک عشق و علاقه که هیچگاه از او جدا نشد، نهفته است. افروغ کتاب «قدرت: نگرشی رادیکال» نوشته استیون لوکس، نظریه‌پرداز سیاسی و جامعه‌شناس انتقادی انگلیسی را به فارسی ترجمه کرده بود، اما ترجمه عبارت ناقصی برای کار اوست، او کتاب را از آن خود کرده بود. کتاب کوچک 132 صفحه‌ای مختصری که در آن لوکس نگاهش به قدرت را در قالب سه بُعد یا وجه قدرت صورت‌بندی می‌کند. قصد ندارم صورت‌بندی استیون لوکس از قدرت را شرح کنم اما برای درک نگاه عماد افروغ، باید همین مقدار گفت که لوکس در آن کتاب نشان می‌دهد چگونه قدرت از اشکال مشهود و آشکار، به سمت اشکال پنهان‌تر حرکت می‌کند و از زور و اجبار عریان به سمت اغوا و فریب پیش می‌رود و آزادی را در بند می‌کشد. 

به گمان من، نوعی جذبه متقابل میان عماد افروغ و نگرش رادیکال استیون لوکس به قدرت وجود داشت. افروغ و اندیشه لوکس درباره قدرت، یکدیگر را پیدا کرده بودند. درست به همین دلیل بود که من از لحظه‌ای که او را دیدم و در همه 25 سالی که عماد افروغ را می‌شناختم، فراتر و بیشتر از همه آثارش، او را در مسیر نقد قدرت دیدم. سرک کشیدنش به فلسفه، نهج‌البلاغه، نمایندگی مجلس، کاوش در نابرابری‌های شهری و پرداختن به واکاوی ساختار نظام تصمیم‌گیری و فساد در جمهوری اسلامی، همه بازتاب شیفتگی او به نقد قدرت بود. درست به همین دلیل است که معتقدم اگرچه با فهرست اصولگرایان به مجلس هفتم راه یافت و از آن پس در شمار اصولگرایان به حساب آمد، اما با اصولگرایی سیاسی ایران امروز که شیفته و در چنبره قدرت است، نسبتی نداشت.  افروغ در پژوهش اجتماعی، رویکردی فلسفی و ملهم از رئالیسم انتقادی داشت و از این منظر با کمّی‌گرایی رایج جامعه‌شناسی ایران سازگار نبود؛ در بین جامعه‌شناسان و سیاسیون هم ناسازگار به نظر می‌رسید؛ گاه افرادی از بزرگ و کوچک، تحمل کردنش را سخت می‌یافتند؛ اخلاق‌گرا هم بود اما فراتر از همه اینها، ناقد پیگیر و خستگی‌ناپذیر قدرت بود و می‌کوشید سوءاستفاده از قدرت را آشکار و رسوا کند و در مسیر نقد قدرت، آنقدر شجاعت داشت که آشکارا در مواضع پیشین خودش بازنگری کند.  دوست دارم این نوشته را با ذکر خاطره روزنامه‌نگاری به نام محیا ساعدی به پایان ببرم. ساعدی از زمانی که جوان‌تر بوده و از نشست‌های سیاست‌گذاری یک نهاد گزارش تهیه می‌کرده، نوشته است؛ نشست‌هایی که در آنها پوشش و حجاب او حاضران را می‌آزرده است. هر بار ساعدی را از ردیف‌های جلوی جمع دورتر می‌کرده‌اند تا جلوی چشم نباشد. ساعدی نوشته «توی یکی از این جلسه‌ها، عماد افروغ، صدام کرد، منو نشوند جای خودش و رفت جای من نشست. از اون به بعد همون ردیف‌های جلو برام صندلی گذاشتن.» این هم وجهی از زیست اخلاقی عماد افروغ بوده است. فکر می‌کنم در همین کنش او هم نقد قدرت نهفته است. افروغ اگرچه به نقد قدرت سیاسی آشکار می‌پرداخت، اما در اینجا با حاشیه‌ای کردن زنی جوان در میان اصحاب قدرت، به بهانه پوششش، تاخته و آن را برنتافته بود. روحش شاد، یادش گرامی،  نقد  قدرتش  ماندگار.