کرونا و تاثیرات آن بر حمل‌ونقل جهان و ایران

حمل‌ونقل یکی از شریان‌های حیاتی هر کشور می‌باشد که زنجیره تأمین صنایع دیگر به آن وابسته است. به‌طوری که مشکلات این بخش می‌تواند بطور مستقیم به سایر بخش‌ها نیز منتقل شده و به اقتصاد آن‌ها صدمه بزند. محدودیت‌های اعمال شده برای مقابله با همه‌گیری کرونا در سرتاسر جهان، به احتمال زیاد منجر به کاهش شدید حمل‌ونقل جهانی (بیش از یک سوم) در سال 2020 خواهد شد. حمل‌ونقل ریلی یکی از شیوه‌های مهم حمل‌ونقل است که به جهت اقتصادی بودن نسبت به حمل‌ونقل جاده‌ای از بسیاری جهات همواره مورد توجه سیاست‌گذاران بوده است. با توجه به اهمیت موضوع، نوشتار پیش‌رو به بررسی تاثیرات و تحولات ناشی از شیوع کرونا بر حمل‌ونقل ریلی با تاکید بر حمل کالا در جهان و ایران می‌پردازد. پس از بررسی تاثیرات، اقدامات و توصیه‌های سیاستی مربوطه در سطح جهان و در کشور، برخی پیشنهادات برای کاهش اثرات شیوع کرونا بر حمل‌ونقل بار ریلی کشور ارایه شده است.

  اثرات همه‌گیری کرونا بر حمل‌ونقل بار ریلی در ایران

با شیوع ویروس کرونا در کشور، حمل‌ونقل ریلی نیز همچون دیگر فعالیت‌های اقتصادی تحت تاثیر قرار گرفت. افت سطح فعالیت‌های اقتصادی در بخش‌هایی چون معادن و کارخانجات بزرگ به دلیل تعطیلی‌ها و کاهش تقاضای داخلی برای حمل کالا با توجه به رکود ناشی از شیوع ویروس و نیز کاهش جریان ورود و خروج کالا به بنادر در اوایل سال جاری موجب کاهش تقاضا برای حمل‌ ریلی کالا در کشور شد.

از سوی دیگر، از اسفند ماه 1398 بسیاری از کشورهای همسایه مرزهای خود را به روی مسافر و کالا بستند. بسته‌ماندن برخی از این مرزها چندین ماه به طول انجامید که در نهایت با مذاکره و تعریف و اجرای پروتکل‌های بهداشتی (از جمله نصب تونل‌های ضدعفونی واگن‌ها  در مرزها) بازگشایی شدند. مرزهای ریلی سرخس و اینچه‌برون با ترکمنستان و میرجاوه با پاکستان، بین 3 تا 4 ماه بسته بودند که بالاخره در تیر ماه بازگشایی شدند. اما مرز ریلی رازی با ترکیه مدت کوتاهی در اسفند ماه بسته ماند و پس از آن به مدت سه ماه تنها راه ارتباطی ایران با ترکیه بود. عمده فعالیت این مرز در این مدت، صادرات محصولات کشاورزی و واردات مواد اولیه بوده است. اما صادرات بخش اعظم محصولات پتروشیمی به دلیل اولویت‌دادن به محصولات کشاورزی تقریبا به طور کامل متوقف شده بود. در طول این مدت، مرز آستارا فعال بوده است که تنها مرز باز کشور با همسایه‌های شمالی محسوب می‌‌شد.

در واقع مهمترین آسیب شیوع کرونا بر حمل‌ونقل بار ریلی کشور، در بخش حمل‌ونقل بین‌المللی و عمدتا ترانزیت و صادرات بوده است. به طوری که طی پنج ماهه اول سال 1399 تناژ ترانزیت ریلی به 212 هزار تن رسید که در مقایسه با مدت مشابه سال 1398، حدود 44.6 درصد کاهش داشته است. تناژ صادرات ریلی (از مرزهای ریلی و بنادر) نیز در سه ماه اول سال جاری برابر 3.33 میلیون تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، 40.8 درصد کاهش داشته است. اما بالعکس در بخش واردات رشد بسیار قابل توجهی رخ داده و تناژ واردات از مرزهای ریلی طی پنج ماه اول سال جاری به 1.57 میلیون تن رسید که در مقایسه با مدت مشابه سال 1398، حدود 64.8 درصد رشد داشته است. عمده این افزایش مربوط به واردات کالاهای اساسی (بویژه از مرز آستارا و مرز ریلی رازی با ترکیه) بوده است. در مجموع حمل‌ونقل بین‌المللی بار ریلی کشور در دوره مورد بررسی سال جاری، نزدیک به 26.5 درصد کاهش داشته است. لازم به ذکر است طی این دوره عملکرد تناژ حمل‌ بین‌المللی،‌ تنها حدود یک پنجم از کل جابجایی بار ریلی کشور بوده است.

اما در بخش حمل داخلی، وضعیت به گونه‌ای بوده که کاهش در تناژ بار خارجی را جبران کرده است و طی پنج ماه اول سال 1399 به حدود 15.6 میلیون تن رسیده که نسبت به مدت مشابه سال 1398، حدود 18 درصد افزایش داشته است. به نحوی که در مجموع، کل تناژ حمل‌ونقل ریلی در این دوره نزدیک به 2.5 درصد نسبت به دوره مشابه سال گذشته رشد داشته است. افت شدید جابجایی مسافر در شبکه ریلی و درنتیجه کاهش قابل‌توجه ترافیک شبکه، موجب شد از موانع تردد قطارهای باری در کشور کاسته شود و به تبع آن، فرصت مناسبی برای بهره‌گیری هر چه بیشتر از حمل ریلی کالا در داخل مرزهای کشور فراهم نمود. کمبود راننده و کامیون جهت جابجایی بار بین شهری نیز در این موضوع بی‌تاثیر نبوده است.

طبق برآوردهای انجمن صنفی حمل‌ونقل ریلی و خدمات وابسته، ارزش صدمات وارده به بخش حمل‌ونقل ریلی کشور تا پایان خردادماه سال 1399 حدود 605 میلیارد تومان برآورد شده بود. از این میزان حدود 100 میلیارد (16.5 درصد) سهم بخش باری بوده که بسیار کمتر از بخش مسافری است. هر چند شرکت‌های فعال در حمل‌ونقل بار ریلی بین‌المللی بیشترین خسارت را از شیوع ویروس کرونا محتمل شده‌اند. اما شاید بتوان شیوع کرونا و شرایط اقتصادی حاکم بر سایر بخش‌های حمل‌ونقل کشور را فرصتی برای افزایش سهم ریل از جابجایی کالا دانست. چرا که هزینه‌های حمل‌‌ونقل بار در بخش جاده‌ای که بیش از 90 درصد سهم حمل بار داخلی در کشور را به خود اختصاص می‌دهد، به دلیل تورم فزاینده، صعود نرخ ارز و دیگر مشکلات موجود با افزایش قابل توجهی مواجه شده است.

لازم به ذکر است که تسهیلات مالی تعریف شده توسط دولت برای حمایت از فعالیت‌های بخش ریلی در برابر آسیب‌های اقتصادی ناشی از شیوع کرونا نیز معطوف به بخش مسافری است که زیان سنگین‌تری را متحمل شده است.

  اثرات همه‌گیری کرونا بر حمل‌ونقل بار ریلی در جهان

در دوران اوج همه‌گیری، محدودیت‌های اعمال شده در سطح جهان بیشتر بر بخش جاده‌ای و هوایی متمرکز شد و سعی بر این بود که جریان ریلی کالا در بین کشورها تا حد امکان برقرار بماند. به‌خصوص تاکید دولت‌ها بر این بود که انتقال اقلام ضروری خوراکی و بهداشتی از مرزها با کمترین اختلال و بیشترین سرعت ممکن انجام شود. برای این منظور فرآیندهای گمرکی و نیز دسترسی به اطلاعات مورد نیاز در ارتباط با حمل‌‌ونقل فرامرزی ریلی مورد توجه قرار گرفت.

از طرف دیگر افزایش تقاضا برای حمل اقلام ضروری و بروز مشکل کمبود راننده در بخش جاده‌ای بسیاری از کشورها، موجب اختلال در فعالیت‌های لجستیکی در سایر بخش‌ها شد و نرخ‌های حمل جاده‌ای را به شدت افزایش داد. در واقع نرخ‌های بالای حمل هوایی، لغو شدن سرویس‌های خطوط کشتیرانی و افزایش هزینه و زمان برای حمل‌ونقل جاده‌ای کالا، موجب شد بخشی از تقاضا به سمت حمل ریلی سوق پیدا کند. این امر حتی باعث انتقال بخشی از بار جاده‌ای به مسیر ریلی چین-اروپا شد. پیش‌بینی می‌‌شود به دلیل حذف حدود 60 درصد ظرفیت حمل بار هوایی بین چین و اروپا، حمل بار ریلی بین این مناطق با افزایش قابل توجهی مواجه شود. در ماه‌های اخیر نیز استفاده از قطارهای باری طویل در کریدور ریلی بین‌المللی چین- روسیه- لتونی- منطقه کالینینگراد به طور قابل توجهی افزایش یافته است.

اما از سوی دیگر، افت سطح فعالیت‌‌های تولیدی در کشورهای درگیر، موجب کاهش حجم کلی جابجایی بار ریلی در جهان شده است. طبق برآوردهای اتحادیه بین‌المللی راه‌آهن‌ها (UIC) در جولای سال 2020، درآمد بخش حمل بار ریلی جهان در این سال نسبت به سال گذشته نزدیک به 10 درصد کاهش خواهد داشت. در حالی که این رقم برای بخش مسافری حدود 30 درصد برآورد شده است. در نهایت کل خسارت بخش ریلی در سال‌های 2020 و 2021 به 125 میلیارد دلار خواهد رسید. در مجموع بعید به نظر می‌رسد میزان درآمدهای بار ریلی در مناطق مختلف جهان در سال 2020 به سطح درآمدهای سال 2019 بازگردد.

  تجربیات جهانی در ارتباط با مواجهه با اثرات شیوع کرونا  

اتحادیه بین‌المللی راه‌آهن‌ها (UIC) در جولای سال 2020 نظرسنجی را در مورد گزینه‌های مختلف اقدامات حمایتی دولت‌ها از اعضای خود انجام داد. این گزینه‌ها عبارتند از:

• اعطای کمک‌های مالی مستقیم؛
• کاهش میزان هزینه حق‌ دسترسی استفاده از شبکه ریلی؛
• کاهش یا حذف مالیات بر ارزش افزوده (یا سایر مالیات‌ها)؛
• اعطای ضمانت وام؛
• اجرای رویه یا رفتار عادلانه و منصفانه مابین همه شیوه‌های حمل‌ونقل (توزیع منصفانه حمایت‌ها بر حسب شیوه‌های حمل‌ونقل و به تبع آن در نظر گرفتن میزان ضرر وارده به بخش ریلی برای جابجایی مسافر و بار با توجه به ضرر بیشتر بخش مسافری).

 در این ارتباط از اعضا خواسته شد نظرات خود را با لحاظ نمودن سناریوی کوتاه‌مدت و میان‌مدت به طور جداگانه اعلام کنند. نکته کلیدی آن که در هر دو سناریو، اعضای اتحادیه، گزینه کمک مالی مستقیم را در رتبه اول (گزینه انتخابی اول) قرار داده‌اند. این نشانگر این حقیقت است که اغلب اعضای اتحادیه با مشکل مدیریت نقدینگی مواجه‌اند که طبیعتا دریافت کمک‌های مالی مستقیم در این زمینه کارسازتر از سایر اقدامات خواهد بود. در سناریوی کوتاه مدت، گزینه‌های اولویت دوم تا آخر با اختلاف زیاد از گزینه اول به ترتیب عبارت بودند از گزینه‌های کاهش هزینه حق دسترسی، ضمانت وام، کاهش یا حذف مالیات و در نهایت ایجاد فضای فعالیت منصفانه برای همه شیوه‌های حمل‌ونقل. در سناریوی میان‌مدت، به ترتیب گزینه‌های ایجاد فضای فعالیت منصفانه، کاهش هزینه حق دسترسی، حذف یا کاهش مالیات و اعطای ضمانت وام در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.

همچنین اتحادیه اروپا در ژوئن 2020 مقررات جدیدی را به منظور پاسخگویی به نیازهای اضطراری بخش ریلی در شرایط همه‌گیری پیشنهاد نمود که به مالکان زیرساخت ریلی اجازه می‌دهد اقدام به بخشودگی یا کاهش و یا دریافت با تاخیرِ هزینه حق دسترسی به شبکه و حذف جریمه کنسلی مسیرهای قطار (در بازه زمانی اول مارس تا آخر دسامبر 2020) نمایند. در نظر است ضرر مالی حاصله برای مالکان زیرساخت ریلی در انتهای سال توسط دولت‌ها جبران شود. این مقررات در سپتامبر 2020 به تصویب پارلمان اروپا رسید. بر این اساس، کشورهای عضو می‌توانند کاهش هزینه حق دسترسی را برای بخش مورد نظر (اعم از حمل مسافر، حمل بار و یا انواع خاصی از بار) اجرایی کنند. دولت فرانسه نیز اعلام کرده که حق دسترسی به شبکه ریلی برای قطارهای باری تا پایان سال 2020 بخشوده شده و در سال 2021 نیز به میزان نصف کاهش خواهند یافت.

  پیشنهادهایی برای ایران

با توجه به مطالب مطرح شده پیشنهادات زیر به منظور کاهش اثرات شیوع کرونا در بخش حمل بار ریلی و استفاده بهینه از فرصت‌های موجود برای ارتقای این بخش قابل ارایه هستند:

1. سعی در بهره‌گیری هر چه بیشتر از پتانسیل‌های برنامه همکاری 25ساله ایران و چین برای استفاده از ظرفیت جاده ابریشم ریلی (ابتکار کمربند- جاده): در ابتکار کمربند- راه، مسیر جدید کریدور بین‌المللی ریلی که متصل‌کننده شرق آسیا به اروپا است، از استان سین‌کیانگ چین آغاز می‌َشود و با عبور از آسیای مرکزی (قزاقستان و ترکمنستان)، ایران (از مرز سرخس تا مرز رازی) به ترکیه و از آنجا به اروپا می‌پیوندد. تحقق پتانسیل‌های نهفته در فعال‌سازی هر چه بیشتر این کریدور،‌ می‌تواند ضمن تقویت جایگاه ایران در ترانزیت ریلی و افزایش درآمدهای مربوطه، زمینه مناسبی را برای توسعه واردات و صادرات ریلی کالا به کشورهای عضو این کریدور را فراهم کند.
2. استفاده از ظرفیت‌های مشارکت بخش غیردولتی برای توسعه حمل بار ریلی در کشور: استفاده از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های نهادهای عمومی بزرگ غیردولتی با توجه به برخی تجارب این نهادها  می‌تواند برای تامین نیازهای سرمایه‌ای در توسعه حمل بار ریلی مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال می‌توان به تفاهم‌نامه همکاری شرکت راه‌آهن ج.ا.ا با شرکت هلدینگ تایدواتر خاورمیانه برای توسعه حمل‌ونقل ریلی غلات از بنادر به بندر خشک آپرین در تیر ماه سال جاری اشاره نمود.
3. استفاده از ظرفیت‌های داخلی برای تولید ناوگان: تامین واگن‌های باری و بسیاری دیگر از انواع ناوگان ریلی در کشور با موانع و محدودیت‌‌هایی در زمینه منابع مالی، مدیریت تقاضا و نیز عرضه مواجه است. لذا با توجه به مشکلات موجود در تولید واگن باری داخلی و ممنوعیت واردات واگن، لازم است ارتقاء و تقویت ظرفیت‌های داخلی مد نظر قرار گیرد.
4. تسریع در روند ورود شرکت‌های ریلی باری به بورس: چنین اقدامی خصوصا در زمان شیوع کرونا برای کمک به تامین مالی آنها ضروری است.

1. امکان‌سنجی اعطای تخفیف در هزینه حق دسترسی شبکه ریلی: یکی از توصیه‌های سیاستی کلیدی مورد تاکید نهادهای بین‌المللی دست‌اندرکار حوزه حمل‌ونقل ریلی، کاهش هزینه‌های حق دسترسی به شبکه ریلی برای کمک به جبران خسارات وارده به فعالین بخش ریلی است. با توجه به اینکه کاهش نرخ حق دسترسی در ایران موجب کاهش درآمدهای شرکت‌ راه‌آهن ج.ا.ا که خود بخشی از بدنه دولت است می‌شود، لازم است در خصوص اعطای برخی تخفیفات در این زمینه، امکان‌سنجی صورت گیرد.
2. اختصاص بخشی از هزینه آزادسازی تدریجی قیمت گازوئیل برای توسعه حمل‌ونقل ریلی در صورت اجرایی شدن این سیاست: پیشنهاد می‌شود در صورت اجرایی شدن افزایش تدریجی قیمت گازوئیل در سال‌های آتی، بخشی از منابع آزاد شده به توسعه بخش ریلی اختصاص یابد.

1. تسریع در پرداخت اعتبارات در نظر گرفته شده از محل صرفه‌جویی مصرف سوخت به بخشی ریلی: براساس ماده 12 قانون رفع موانع تولید، 180 میلیارد ریال اعتبار برای شرکت راه‌آهن از محل صرفه‌جویی مصرف سوخت در نظر گرفته شده که اولین مرحله آن در دی ماه 1398 پرداخت شد. با توجه به اولویت و اهمیت حمل‌ونقل ریلی در کشور و در نظر گرفتن شرایط اقتصادی ناشی از شیوع کرونا، ضروری است در پرداخت باقیمانده اعتبارات تسریع صورت گیرد.
2. بررسی امکان برخورداری واردات قطعات و ناوگان ریلی از ارز نیمایی: با توجه به افزایش شدید قیمت قطعات، تجهیزات و ناوگان ریلی و آسیب‌های اقتصادی ناشی از شیوع کرونا بر فعالین حمل‌ونقل ریلی کشور و نیز سابقه درخواست قبلی آنها از وزارت صنعت، معدن و تجارت، پیشنهاد می‌شود بررسی این موضوع مجددا مد نظر قرار گیرد.

منابع:

1. اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران (1399)، تاثیر‌ همه‌گیری کووید-19 بر صنعت حمل‌ونقل، خرداد ماه 1399.
2. شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی، www.rai.ir  
3. انجمن صنفی شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی و خدمات وابسته،www.rtcguild.com
4. اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکیه، https://iranturkeyjcc.com
5. قربانعلی، محمد (1399)،‌ سایه شیوع کرونا بر پیکره حمل‌ونقل ریلی کشور: راه‌حل چیست؟، دوماهنامه ندای حمل‌ونقل ریلی، شماره 44، خرداد 1399.
6. The Impact of Covid-19 on Logistics, June 2020, www.ifc.org.
7. China-Europe Rail Is Set To Boom As COVID-19 Chokes Air, Sea And Road Transport, www.forbes.com
8. UIC Covid-19 Task Force: Managment Of Covid-19 RAILsilience, back on to track: First estimation of the global economic impact of covid on Rail Transport, (July 2020), www.uic.org
9. UIC Covid-19 Task Force, RAILsilience: How the rail sector fought Covid-19 durig lockdowns (May 2020), www.uic.org
10. French freight access charges waived, www.railwaygazette.com.
11. Regulation Establishing Measures for a Sustainable Rail Market in View of the Covid-19 Pandemic,www.europarl.europa.eu

*‌عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی