ناگفته هایی از سی تی اسکن که شاید ندانید

به گزارش اقتصادنیوز به نقل از باشگاه خبرنگاران جوان، پایان قرن نوزدهم، وقتی ویلهلم رونتگن پرتو ایکس را کشف کرد، دنیای پزشکی برای همیشه تغییر کرد.

این پرتو برای تصویربرداری از بیماران به کار گرفته شد. در آن زمان، پزشکان برای اولین بار توانستند درون بدن بیماران خود را بدون عمل جراحی ببینند. اما داستان به اینجا ختم نشد. پرتو ایکس با عبور از بدن و برخورد به بافت‌های مختلف درون بدن، مقدار متفاوتی از انرژی از هر بافت به خود جذب می‌کند و به این ترتیب سایه آنها روی فیلم عکاسی باقی می‌ماند، اما مشکلی که وجود داشت، این بود که وقتی بخشی از بدن را با استفاده از پرتو ایکس تصویربرداری می‌کردند، اندام‌های بالایی، روی آن بخش قرار می‌گرفت و نمی‌شد آن را به خوبی تشخیص داد و شناسایی کرد. این مشکل همچنان باقی بود تا سال 1351/ ۱۹۷۲، که گادفری هانس‌فیلد راه‌‌حلی برای آن پیدا کرد. او موفق به اختراع اسکن‌های پرتونگاری مقطعی رایانه‌ای یا به اصطلاح سی‌تی اسکن (CT Scan) شد. این اختراع انقلاب دیگری در علم پزشکی به‌وجود آورد.

سی‌تی اسکن‌ها با استفاده از لوله تولید‌کننده پرتو ایکس که مقابل آن آشکارساز (Detector) این پرتو قرار گرفته است و همچنین یک حلقه چرخشی که در اطراف بیمار حرکت می‌کند، تصویر رایانه‌ای مقطعی به صورت برش یا مقطع عرضی تولید می‌کنند. در واقع دستگاه سی‌تی اسکن با استفاده از تکنیک‌های پیچیده ریاضی، تصاویر لایه لایه دوبعدی که از یک تا ده میلی‌متر ضخامت دارند و درون بدن را به صورت بخش‌های مقطعی نشان می‌دهند، ایجاد می‌کند.

سی‌تی اسکن با این روش از تمام زوایای بدن عکس می‌گیرد. در ضمن هنگام انجام فرآیند اسکن، تخت سی‌تی اسکن، بیمار را درون دستگاه و حلقه آن می‌برد تا لایه‌های تصویری آماده شوند. سپس رایانه تمام این لایه‌ها را روی هم سوار کرده و از اندام‌های داخلی بدن، تصاویر سه‌بعدی می‌سازد. این تصاویر می‌توانند استخوان‌ها، اندام‌ها، بافت‌ها و رگ‌های خونی را به‌خوبی جدا از هم نشان دهند. با وجود تصاویر سه‌بعدی می‌توان به آسانی آنها را چرخاند و تمام زوایای اندام‌ها و بافت‌های تصویربرداری‌شده را با جزئیات بیشتر مشاهده کرد. پزشکان با استفاده از این دستگاه حتی می‌توانند تک تک لایه‌های بافت بدن را بررسی کنند.

در این روش تصویربرداری، خطوط اطراف بافت‌های بدن نسبت به روش پرتو ایکس معمولی واضح‌تر هستند و تصاویر سه‌بعدی به متخصصان پزشکی کمک می‌کند ناهنجاری‌های درون بدن را مشاهده کنند.

مواد شیمیایی جاذب

هنگام استفاده از پرتو ایکس، ساختارهای متراکم بدن، مانند استخوان بدون هیچ مشکلی تصویربرداری می‌شوند. اما بافت‌های نرم که توانایی آنها در متوقف کردن پرتوهای ایکس متفاوت است، ممکن است به خوبی مشخص نباشند و تصویر واضحی از آنها به دست نیاید. به همین دلیل هنگام تصویربرداری سی‌تی اسکن از مواد شیمیایی جاذب پرتو ایکس که مشکلی برای بیمار ایجاد نمی‌کنند، استفاده می‌شود. این مواد که با نام کنتراست شناخته می‌شوند پیش از تصویربرداری به بیمار تزریق می‌شوند و می‌توانند تصاویر را حتی واضح‌تر نشان دهند. برای مثال، یدی که به خون تزریق می‌شود می‌تواند خطوط رگ‌های خونی را واضح کند و گرفتگی‌ها و لخته‌های موجود در رگ‌ها را به‌خوبی نشان دهد.

برخی از مواد جاذب هم به صورت خوراکی کاربرد دارند. مثلا، با استفاده از باریم که به وسیله غذا یا نوشیدنی به فرد داده می‌شود، می‌توان خطوط اطراف دستگاه گوارش را به خوبی دید و تومورهای احتمالی را شناسایی کرد. با پیشرفت و بهبود مداوم در فناوری سی‌تی اسکن، از جمله سریع‌تر شدن زمان تصویربرداری و وضوح و تفکیک‌پذیری بیشتر تصاویر، دقت و کارایی این روش افزایش یافته و در نتیجه از سی‌تی اسکن بسیار بیشتر از رادیوگرافی در تشخیص‌های پزشکی استفاده می‌شود.

البته پرتو ایکس می‌تواند مقدار کمی پرتو یونیزه‌شده وارد بدن کرده که در نتیجه به بخش بسیار کوچکی از سلول‌های بدن صدمه بزند، اما مزایای آن به مراتب بیشتر از خطرات آن است.

از سی‌تی اسکن‌ها برای کاربردهای غیرپزشکی مانند تحقیقات باستان‌‌شناسی یا علم مواد استفاده می‌شود.

تفاوت سی‌تی اسکن و ام‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آر‌آی

سی‌تی اسکن‌ها برای نشان دادن استخوان‌ها، رگ‌های خونی و اندام‌های داخلی بدن مناسب‌ هستند. اما آنها نمی‌توانند تمام جزئیات بافت‌های بدن را با دقت نشان دهند. برای این کار به دستگاه تصویرسازی تشدید مغناطیسی (ام‌آر‌آی) نیاز است. این دستگاه با استفاده از ترکیب امواج رادیویی و آهنرباهای قدرتمند تصاویر سه‌بعدی تولید می‌کند. آهنرباها اتم‌های هیدروژن موجود در مولکول‌های آب درون بدن را به سمت خود جذب می‌کنند و جهت همه آنها را به یک طرف می‌چرخانند. سپس امواج رادیویی به آنها ضربه زده و موقتا از خط خارج می‌کنند. وقتی اتم‌ها دوباره به عقب و درون خط برمی‌گردند، از خود انرژی تولید می‌کنند. آشکارسازهای دستگاه ام‌آر‌ای، این انرژی تولید شده را گرفته و از محل قرار گرفتن مولکول‌های آب، تصویری دقیق می‌گیرد. از آنجا که بافت‌های مختلف بدن حاوی مقادیر متفاوتی آب هستند، این روش می‌تواند تصویر واضح‌تری از اندام‌های داخلی به‌دست دهد.

در ضمن در دستگاه ام‌آر‌آی، از پرتوهای یونیزه‌کننده استفاده نمی‌شود و این دستگاه برای افرادی که در بدن خود اجسام فلزی دارند، مشکلاتی به وجود می‌آورد. بیمار هنگام انجام ام‌آر‌آی باید کاملا بی‌حرکت باشد. حرکاتی مانند تنفس، ضربان قلب و حتی حرکات لوله گوارش می‌تواند تصویر را مخدوش کند.

انواع اسکن‌ها چه تفاوتی دارند؟

پزشکان می‌توانند با استفاده از پزشکی هسته‌ای روی بخش‌های خاصی از بدن متمرکز شوند. در این روش مقدار معینی مواد رادیواکتیوی به وسیله بیمار تنفس یا بلعیده می‌شود تا به این ترتیب بافت‌های مختلف بدن روشن و مشخص شوند.

برای این کار پزشکان می‌توانند از دستگاه‌های اسکن اسپکت (SPECT)، مقطع‌نگاری رایانه‌ای تک‌فوتونی استفاده کنند. این اسکن، روشی مشابه تصویربرداری سی‌تی اسکن است با این تفاوت که از تابش اشعه گاما استفاده می‌شود.

اتم‌های رادیواکتیوی -که برخی مواقع به صورت تزریقی وارد خون بیمار می‌شوند- هنگام چرخش از خود تشعشعات گاما تولید می‌کنند. به این ترتیب دوربین می‌تواند با شناسایی این اشعه‌ها، تصویر واضحی از این بافت‌ها آماده کند.

روش دیگر تصویربرداری پت اسکن

(PET scan، برش‌نگاری با گسیل پوزیترون) است. این روش در پزشکی هسته‌ای روشی جدید است. در پت‌اسکن، ردیاب‌های رادیواکتیو به جای اشعه گاما، پوزیترون تولید می‌کنند. پوزیترون با الکترون‌های موجود در بدن بیمار واکنش ایجاد کرده و انرژی فراوانی به آشکارسازها می‌فرستد. ردیاب‌های PET به مولکول‌های قندی بدن چسبیده و با استفاده از انرژی تولید شده، بافت‌های مختلف بدن مانند نقاط فعال مغز یا تومورهای در حال رشد را روشن و واضح می‌کنند.